Autor: Agnieszka Kasprzak
Pracownia artystyczna to szczególne miejsce pracy twórczej, ale także ważne narzędzie w tworzeniu wizerunku jego użytkownika. W opinii krytyków sztuki niejednokrotnie postrzegana jest jako przestrzeń, w której dochodzi do konfrontacji artysty ze światem zewnętrznym. W świadomości społecznej usankcjonowana została jako obszar twórczych zmagań, których charakter decyduje o roli, jaką odgrywa. W zależności od potrzeb oraz upodobań staje się dla swojego użytkownika salonem lub buduarem, fabryką lub świątynią, a niekiedy także osobliwym muzeum przedmiotów bezpośrednio z nim i jego realizacjami związanych. Choć każda z wymienionych ról jest inna, to każda równie ważna, tak dla samego twórcy, jak i dla powstających tam przedmiotów czy utworów.
Nie ulega wątpliwości, że obecność takich miejsc w przestrzeni miasta stanowi o jego różnorodności i kulturowym bogactwie. Jest odzwierciedleniem artystycznej aktywności, a często także wciąż drzemiącego potencjału. Stanowi… [czarodziejską panoramę], „którą się od czasu do czasu otwiera publiczności en bloc, to również rozkoszna ustroń, poświęcona sztuce, do której się daje przystęp znajomym i przyjaciołom, a nawet obojętnym i ciekawym, […] jest to także rodzaj wystawy in partibus, na której artysta pozwala podziwiać obrazy swoje w takich warunkach, jakie uważa dla nich za najkorzystniejsze” (Maria Konopnicka, Na ostrzu noża, „Biblioteka Warszawska”, 1894, s. 437; cyt. za: Agnieszka Bagińska, Pracownia artysty w polskiej sztuce i kulturze drugiej połowy XIX wieku i początku XX wieku, Warszawa, 2015, s. 39).
Tak postrzegana przestrzeń, w której powstają prace z pogranicza wielu dziedzin artystycznej wypowiedzi, uznana została za istotny element tożsamości miasta, co znalazło swoje odzwierciedlenie w materiale operacyjnym „Program Rozwoju Kultury 2020”, dokumencie dedykowanym działaniom mającym wpływ na kulturowy rozwój Warszawy. Podczas prac nad jego konstrukcją, w trakcie burzliwych dyskusji prowadzonych pomiędzy przedstawicielami warszawskich organizacji społecznych a Zespołem Sterującym i Społeczną Radą Kultury poruszono m.in. tematy związane z zachowaniem statusu pracowni artystycznych w wyznaczonych do tej funkcji lokalach miejskich. Szczególnie ważna okazała się kwestia związana z lokalami, dla których, z powodu śmierci użytkownika, wygasła umowa najmu.
Na przekór pierwotnej idei przyświecającej tworzeniu pracowni artystycznych w zasobach lokalowych miasta, głównym powodem coraz częściej pojawiających się problemów okazały się czynniki ekonomiczne. Zjawisku temu dodatkowo sprzyjały długotrwałe przekształcenia własnościowe, zmiany statusu użytkowego, ale także zły stan techniczny lokali przeznaczonych do natychmiastowego remontu, w trakcie którego bezpowrotnie traciły one swój oryginalny, indywidualny charakter. W wielu przypadkach zagrożone były nie tylko same lokale – oryginalne miejsca odzwierciedlające życie i twórczość wybitnych warszawskich artystów, ale także latami gromadzone w nich unikatowe zbiory – cenne dokumenty szeroko pojętej aktywności artystycznej i społecznej. Niepostrzeżenie ubywało miejsc, które odegrały istotną rolę w kształtowaniu artystycznych walorów miasta.
W ślad za tym znikały przedmioty będące często niekwestionowaną inspiracją dla twórców działających także poza sferą środowiska warszawskiego. Zaalarmowani nabrzmiewającą sytuacją opiekunowie społeczni z Towarzystwa Opieki nad Zabytkami w Warszawie zwrócili się do władz m.st. Warszawy z prośbą o pomoc i interwencję w sprawie. Po szczegółowym zapoznaniu się z problemem prezydent m.st. zdecydował o pilnej potrzebie powołania zespołu ekspertów, grupy ludzi wywodzących się przede wszystkim spoza struktur urzędu miasta, reprezentujących warszawskie instytucje kultury i nauki.
Do tej grupy mieli wejść specjaliści, którzy dzięki swym umiejętnościom zawodowym i wieloletniemu doświadczeniu będą pomocni we wskazaniu miejsc i obszarów szczególnie ważnych dla historii i wizerunku stolicy, a także społecznicy gotowi podejmować działania na rzecz utrwalenia i zachowania szczególnie ważnych miejsc pracy twórczej i na podstawie swoich doświadczeń stworzą kodeks dobrych praktyk, z którego korzystać będzie samorząd warszawski oraz organizacje społeczne. Idąc tym tropem, zwrócono się do organizacji społecznych, uczelni artystycznych i instytucji kultury z prośbą o zarekomendowanie swoich przedstawicieli. W wyniku podjętych działań w listopadzie 2014 r. prezydent m.st. Warszawy powołał Zespół do Spraw Warszawskich Historycznych Pracowni Artystycznych, organ opiniodawczo-doradczy, służący swą wiedzą i wsparciem takim jednostkom, jak Biuro Kultury i Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków oraz Dzielnice Urzędu m.st. Warszawy.
Zespół skupiał w swych szeregach specjalistów wielu dyscyplin, wywodzących się ze środowisk artystycznych i naukowych, a w jego gronie znaleźli się przedstawiciele organizacji pozarządowych, instytucji kultury, organów administracji publicznej, instytutów badawczych i naukowych oraz warszawskich szkół wyższych i uczelni artystycznych, osoby, które działając społecznie, podjęły się pracy na rzecz wspierania i inicjowania działań służących ochronie, dokumentowaniu i promowaniu warszawskich historycznych pracowni artystycznych. Szczególny nacisk położono na uporządkowanie sytuacji prawnej lokali z zasobów miejskich, które z powodu złej kondycji lub śmierci dotychczasowych najemców zagrożone zostały likwidacją, a zgromadzony w nich dorobek artystyczny rozproszeniem i zniszczeniem. Podkreślić w tym miejscu należy, iż Zespół nie otrzymał kompetencji do ustalania zasad wynajmu lokalu przeznaczonego na pracownię. Jego działania skupione zostały przede wszystkim na pełnieniu funkcji doradczych, sygnalizowaniu jednostkom miejskim potrzeby i zasadności utrzymania w zasobach m.st. Warszawy lokali, które od lat stanowią oryginalne miejsca pracy warszawskich twórców.
Wbrew obawom sygnalizowanym przez warszawskie środowisko artystyczne, podjęte przez Zespół działania nie mają na celu zawładnięcia pracami zmarłych twórców. Jego zadaniem jest niedopuszczenie do sytuacji, gdy pozbawiony opieki dotychczasowego najemcy – artysty lub twórcy – lokal zostaje opróżniony, a następnie niemal „automatycznie” włączony do zasobów lokalowych z pominięciem możliwości kontynuacji umowy najmu przez opiekunów zbiorów, często członków rodziny artysty, uczniów oraz przez inne osoby, które mogłyby prowadzić w tym miejscu własną działalność twórczą, kulturalną lub edukacyjną w sposób nienaruszający pierwotnego charakteru miejsca. Do realizacji tak sprecyzowanych zadań niezbędne było wprowadzenie regulacji prawnych dotyczących najmu lokali określonych jako pracownie artystyczne. Szczęśliwie znalazły one miejsce w zapisie uchwały Rady m.st. Warszawy oznaczonej nr LXVII/1857/2018 z dnia 24 maja 2018 r., „w sprawie zasad wynajmowania z zasobu lokalowego m.st. Warszawy pracowni do prowadzenia działalności twórczej w dziedzinie kultury i sztuki i warszawskich historycznych pracowni artystycznych oraz zmiany uchwały w sprawie zasad najmu lokali użytkowych w budynkach wielolokalowych na okres dłuższy niż 3 lata i nie dłuższy niż 10 lat oraz wyrażenia zgody na zawarcie, po umowie zawartej na czas oznaczony, kolejnej umowy najmu z tym samym podmiotem oraz uchwały w sprawie zasad wynajmowania lokali wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu m.st. Warszawy”.
Na ich podstawie Zespół zobowiązany został do wyłonienia z zasobów miejskich lokali, użytkowanych jako pracownie artystyczne, miejsc posiadających szczególne wartości historyczne. Na tej podstawie, po zapoznaniu się z adresami lokali miejskich oznaczonych jako pracownie artystyczne, przeprowadzona została trójstopniowa weryfikacja oparta na takich kryteriach, jak: czas najmu, znaczenie dokonań twórczych jej użytkownika oraz weryfikacja zebranych danych w terenie, czyli w miejscu, gdzie pracownia funkcjonowała lub nadal funkcjonuje. W ten sposób wyodrębniono kilkaset lokali, które teoretycznie spełniały oczekiwane kryteria. Po uprzednim uzgodnieniu terminu każdy ze wskazanych lokali poddano oględzinom w celu sprecyzowania i uaktualnienia pozyskanych od administratora informacji. Ostatnim etapem prac nad ustaleniem liczby pracowni mających oprócz walorów twórczych także walory historyczne był kontakt z obecnymi użytkownikami lokali, którzy powiadomieni o stanowisku Zespołu mogli samodzielnie podjąć decyzję, czy chcą uzyskać status Warszawskiej Historycznej Pracowni Artystycznej. Jeśli wyrazili taką wolę, Zespół, kierując się zapisami wspomnianej uchwały, zobowiązywał ich do przedstawienia programu planowanych działań. Po zapoznaniu się z przedłożonymi dokumentami oraz z warunkami panującymi we wskazanym miejscu Zespół podejmował decyzję o uznaniu danej pracowni jako Warszawskiej Historycznej Pracowni Artystycznej. W ten sposób spośród kilkuset adresów, jakie zgodnie z zapisami uchwały Zespół otrzymał od Zarządów Dzielnic m.st. Warszawy, wytypowanych zostało 31 pracowni artystycznych, lokali miejskich, które większością głosów członków Zespołu uznane zostały jako szczególnie ważne dla dziedzictwa kulturowego stolicy. Lista tych miejsc nie jest zamknięta, w dalszym ciągu rozważane są kolejne kandydatury. Tymczasem, wobec już uznanych Zespół podjął działania mające na celu ochronę historycznej substancji, a często także stworzenie warunków na udostępnienie pracowni kolejnym twórcom, opiekunom i badaczom. Rozpoczął także czynności, które mają ułatwić podpisanie umowy najmu z nowym użytkownikiem, pomóc w przygotowaniu profesjonalnej dokumentacji zgromadzonych w nich obiektów, nawiązaniu kontaktów pomiędzy użytkownikami i organizacjami społecznymi, udostępnieniu zbiorów oraz wypracowaniu warunków, na jakich możliwe będzie dofinansowanie działań Warszawskich Historycznych Pracowni Artystycznymi ze środków budżetowych m.st. Warszawy.
Agnieszka Kasprzak
Artykuł pochodzi z numeru 11-12, 2019 „Spotkań z Zabytkami”.
Więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej BSKZ, w zakładce „Historyczne pracownie artystyczne”: http://zabytki.um.warszawa.pl/category/slownik/pracownie-artystyczne.
zachęcamy do zapoznania się z publikacją
https://varsavianista.pl/index.php/2021/03/09/warszawskie-pracownie-historyczne-i-artystyczne/
