Znikająca zabudowa na Targowej 17

Autor: Monika Wesołowska

W maju 2020 r. media społecznościowe obiegł alarm podniesiony przez warszawskie organizacje społeczne działające na rzecz zabytków – z dnia na dzień zaczęły znikać z terenu działki przy ul. Targowej 17 coraz większe fragmenty oryginalnej zabudowy. Prace budowlane prowadziła firma Fenix Group. Inwestor ten wystąpił 11 czerwca 2018 r. (z uzupełnieniem z 2 listopada 2018 r.) do Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o pozwolenie na rozbiórkę prawej oficyny bocznej (zachodniej), uznał bowiem, że remont obiektu „jest nieopłacalny”. Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków wyraził zgodę wyłącznie na rozbiórkę dwóch dobudówek. W zaleceniach zwrócił uwagę na „znaczną wartość historyczną i naukową budynków” przy Targowej 17, „co przesądza o konieczności zachowania” oficyny (zalecenia konserwatorskie, pismo z 15 stycznia 2019 r.). Tymczasem w ciągu kilku majowych dni oficyna zachodnia została przez Fenix Group wyburzona, systematycznie ubywało też oficyny wschodniej, pod znakiem zapytania stanął też los parterowego budynku w głębi działki. Losy zabudowy działki przy ul. Targowej 17 przypomina Monika Wesołowska.

Historia nieruchomości przy Targowej 17, nr hip. 252-Pr, zapisana w księdze hipotecznej, sięga 1817 r., kiedy 2 stycznia od braci Jana Leopolda i Jakóba Tańskich zakupił ją handlarz wołami Mordka Szajowicz wraz z żoną Schewą. Szajowicze przyjęli wkrótce nowe nazwisko Raisner, dlatego osoby, które czerpią wiedzę na temat właścicieli poszczególnych posesji z „Taryff”, odnajdą tam Mordkę Szaję Rayzykiera (błędne nazwisko, 1825 r.) oraz Raysnerową Szajową (1844 r.). Po ich śmierci, na wniosek z 1 sierpnia 1855 r., toczyło się postępowanie spadkowe. Gdy dobiegło ono końca, jedyną właścicielką nieruchomości została Rayzla, jedno z wielu dzieci Raisnerów. Wraz z mężem Szmulem Kronengoldem vel Korngoldem, handlarzem octem, prowadziła szynk. Po śmierci Rayzli właścicielami nieruchomości zostali jej małżonek oraz dzieci. Szmula Kronengolda jako posesora wymienia „Taryffa” z 1869 r. Wołowa nr 252 trafiła następnie w ręce Osipa (Józefa) Maszera, który pozostał jej właścicielem do 1880 r. – „Rocznik adresowy na rok 1882” podaje, że był nim jeszcze w 1882 r. Maszler sprzedał nieruchomość Franciszkowi i Mariannie Sławińskim 23 maja 1882 r. Po śmierci męża od Marianny nabył ją 12 listopada 1895 r. Walery Tryczyński. Jest on ostatnim właścicielem posesji (która w międzyczasie zyskała numer policyjny 41) wymienionym w księdze hipotecznej. Z różnych źródeł można dowiedzieć się, że pozostawała ona jego własnością na pewno do 1919 r., a prawdopodobnie do jego śmierci 28 lipca 1920 r. „Spis właścicieli domów m.st. Warszawy” część III e. z 1939 r. jako posesora wymienia Jana Waszczuka.

Chociaż w zbiorze dokumentów dla numeru hip. 252-Pr nie zachował się plan sytuacyjny, pomocny w datowaniu murowanych budynków jest plan Lindleya. Najstarszy jest podłużny parterowy budynek znajdujący się w głębi działki (o funkcjach mieszkalno-gospodarczych?). Widać go na planie Lindleya z 1897 r. Po roku 1897, a przed 1906 r. wybudowano oficynę wschodnią (lewą od strony Targowej), zaś budynek zachodni wybudowano jako murowany do 1906 r. Po datowaniu można wywnioskować, że wszystkie murowane oficyny (wcześniej na posesji stał drewniany dom, potem drewniana zabudowa) wzniesiono dla Walerego Tryczyńskiego. Ciekawą informację dostarcza „Przegląd Budowlany” (9: 1937, z. 11). Na stronie 595 znaleźć można wzmiankę o tym, że architekt Juliusz Nagórski był projektantem i kierownikiem budowy przy Targowej 17 sklepu o powierzchni 1200 m³ dla Waszczukowej.

Miejsce to nie tylko budynki, lecz i ludzie. Z Targową 17 swoje losy związało sporo osób oraz działalności, z których wymienić warto m.in. herbaciarnię Stanisławy Gryzińskiej, kawiarnię „Nasza” Narcyza Tomasza Mickiewicza czy pracownię ubioru męskiego Stanisława Krajczyńskiego. Tutaj pracował malarz Jan Królikowski, prowadząc Przedsiębiorstwo Robót Remontowych i Malarskich. Skład dykt mieli w tym miejscu Hammer M. i Syn. Znajdowały się tu również: „Zawisza” przyrządy elektrotechniczne Leona Augusta Biasiona oraz „Powsin” skład nabiału. A po wojnie: Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego, Centrala Spółdzielczo-Państwowa Ekspozytura w Warszawie, „Światowid” Spółdzielnia Przemysłu Artystycznego w Warszawie – ekspedycja. Młodzi mieszkańcy Pragi najlepiej pamiętają Zakład Poligraficzny „Druk” Stefana Gasia, który działał w parterowy budynku stojącym w głębi posesji.

Znajdujące się na terenie posesji przy ul. Targowej 17 oficyny wraz z parterowym obiektem w tyle posesji ujęto w gminnej ewidencji zbytków, usytuowane są one ponadto na terenie założenia urbanistycznego ulicy Targowej wpisanego do rejestru zabytków (A 539/2009, decyzją z 25.05.2009). Chociaż utraciły w znacznym stopniu wartości artystyczne, pozbawione prawie całkowicie detali architektonicznych, miały znaczną wartość historyczną i naukową. Oficyna boczna prawa (zachodnia) miała widoczny gzyms kordonowy, pod którym znajdowały się dwa pasy boniowania. Prawdopodobnie cała pierwsza kondygnacja miała bonie. Na kondygnacjach 2.-4. widoczne były ślady po naczółkach. Na szczątkowo zachowanych tynkach można było dostrzec ślady po postrzelinach. Oficyna lewa, wschodnia, w kształcie litery „L”, od strony ulicy Targowej ma widoczny gzyms koronujący oraz gzymsy międzykondygnacyjne. Na tynku można dostrzec ślady postrzelin. W jednej z klatek schodowych zachowane były szczątkowo skromne wymalowania. Parterowy budynek w głębi działki wybudowano na planie wydłużonego prostokąta, z obszernym otworem wejściowym w płytkim ryzalicie środkowym zaakcentowanym szczytem.

W wyniku prac prowadzonych na posesji przez firmę Fenix Group, inwestora reklamującego się na swojej stronie jako pasjonat historycznych obiektów, „poddający remontowane przez siebie budynki starannym pracom rewitalizacyjnym, prowadzonym we współpracy z doświadczonymi architektami i wykonawcami”, utraciliśmy dwie oficyny oraz część parterowego budynku z tyłu działki przy ul. Targowej 17. Od frontu budowana jest obecnie nowa kamienica.

Źródła:

Historia zabudowy posesji przy Targowej 17 na podst. księgi hipotecznej nr hip. 252-Pr wraz z repertorium dokumentów, sygn. 127-Pr.