Autor: Adrian Sobieszczański
Położony w centrum Mokotowa i zarazem będący jednym z jego symboli pałacyk rodziny Szustrów swoimi początkami sięga lat 70. XVIII w. Inwestycja w swoich początkach związana była z rodziną Lubomirskich, a o ulokowaniu zamiejskiej willi przy trakcie wiodącym z Warszawy do Lublina zadecydowały przede wszystkim warunki naturalne, umożliwiające stworzenie modnego parkowo-pałacowego założenia.
Inicjatorką powstania mokotowskiej rezydencji była Izabela z Czartoryskich Lubomirska, córka wojewody ruskiego, Augusta Czartoryskiego, a jednocześnie żona marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego. Jest wielce prawdopodobne, że Izabela Lubomirska zamiejskiej rezydencji pozazdrościła swojej bratowej, żonie Adama Czartoryskiego – Izabeli z Flamingów Czartoryskiej. Za taką teorią mogą przemawiać daty, jako że Powązki stały się własnością Czartoryskich w 1770 r., zaś Lubomirscy prace na Mokotowie rozpoczęli już w roku 1771, chociaż właścicielami terenu stali się dopiero w 1779 r.
O wyborze Mokotowa decydowały nie tylko względy przyrodnicze, lecz również kwestie prestiżowe, czyli bliskość Łazienek Królewskich oraz Ujazdowa. Nie ulega jednak wątpliwości, że na decyzji zaważyła możliwość tworzenia powiązań widokowych np. z Wilanowem.
Pracami prowadzonymi na Mokotowie kierował pochodzący z Torunia architekt Ephraim Schröger (Efraim Szreger, Schroeger), który w latach 1766-1771 pracował na zlecenie rodziny Czartoryskich. W założeniu architekta mokotowska rezydencja miała być modną podmiejską willą. Pałacyk został wybudowany na planie kwadratu (każda z elewacji miała długość 18 m), był dwukondygnacyjny, a całość została przykryta dachem namiotowym. Każda kondygnacja była pięcioosiowa. Budynek ulokowano przy skraju skarpy wiślanej, od strony której wybudowano podłużny taras wsparty na trzech arkadach. Komunikację pomiędzy ogrodem a wnętrzem pałacowym zapewniały dwa biegi schodów. Główne wejście do budynku, umieszczone w jednoosiowym ryzalicie, ulokowano od północy, gdzie stworzono podkowiasty podjazd. W ścianach bocznych od wschodu i zachodu zaaranżowano płaskie trzyosiowe ryzality. Ryzalit od strony skarpy został dodatkowo zwieńczony attyką. Od strony północnej powstała antresola. Stylistycznie całość reprezentowała wczesny klasycyzm. W dolnej kondygnacji umieszczono kuchnię i pomieszczenia gospodarcze, na parterze zaś westybul, pomieszczenia reprezentacyjne, sypialnię i gabinet.
W tym samym czasie Ephraim Schröger wzniósł tzw. Domek Burgrabiego. Parterowy pawilon stanął w pobliżu południowo-zachodniego narożnika pałacyku, z którym został połączony wygiętym półkoliście murkiem. W takiej formie pałacyk mokotowski został uwieczniony na obrazie Bernarda Bellotta zw. Canalettem „Widok łąk wilanowskich”.
Od roku 1776 na projektach związanych z założeniem na Mokotowie pojawiał się podpis Simona Gottlieba (Szymona Bogumiła) Zuga, chociaż niektórzy historycy twierdzą, że na Mokotowie pracował on już w 1774 r. Zug był m.in. projektantem ewangelickiej świątyni pw. św. Trójcy w Warszawie i licznych założeń parkowo-pałacowych, np. na Młocinach czy Solcu. W latach 80. XVIII w. Zug przebudował elewację od strony skarpy. Zmienił liczbę i rozmieszczenie otworów okiennych oraz przearanżował taras, który wsparto na jednej arkadzie. Na taras prowadziły arkadowe drzwi, flankowane po obu stronach niewielkimi prostokątnymi oknami.
Izabela Lubomirska zmarła w Wiedniu w 1816 r. Rok później Mokotów przeszedł na własność Aleksandra Potockiego i jego żony Anny z Tyszkiewiczów. Aleksander był wnukiem Izabeli, synem Aleksandry z Lubomirskich Potockiej i Stanisława Kostki Potockiego. To na pamiątkę dzieci Aleksandra i Anny trzy rezydencje położone nieopodal Wilanowa zyskały nazwy – Morysin, Gucin i Natolin. Po rozwodzie Aleksandra i Anny Mokotów stał się własnością Anny secundo voto Dunin-Wąsowiczowej. Jej mąż Stanisław był adiutantem Napoleona Bonapartego.
W latach 20. XIX w. przeprowadzono przebudowę obiektu. Chociaż prace przy pałacyku rozpoczęły się już w 1822 r., główna przebudowa trwała w latach 1824-1827. Obejmowała przede wszystkim elewację zachodnią i północną, którym nadano szatę modnego wówczas neogotyku. Autorem projektu był włoski architekt Enrico (Henryk) Marconi, który od strony północnej zachował podkowiasty podjazd, zaś główne wejście w dotychczasowym ryzalicie ujął ostrołukowym portalem z piaskowca. Trzyosiowy ryzalit od strony zachodniej został zwieńczony trójkątnym szczytem z blankowaniem, a gładką elewację ozdobiono rozetą z piaskowca. Okna sali jadalnej umieszczone w ryzalicie zachodnim uzyskały ostrołukowe obramienia okienne z piaskowca. Okna na skrajnych osiach pozostały prostokątne, ozdobiono je natomiast wykonanymi w tynku obramieniami ostrołukowymi.
Również wnętrza zostały przebudowane, a ich stylistyka czerpała z całego wachlarza form gotyckich. Po zniszczeniach rezydencji w okresie wojny polsko-rosyjskiej 1831 r. Dunin-Wąsowiczowie, przebywający w galicyjskim Zatorze, chętnie wynajmowali mokotowską posiadłość, czego konsekwencją była ostatecznie sprzedaż majątku w roku 1845. Nowym właścicielem został Franciszek Szuster, znany warszawski litograf, który niebawem przystąpił do rozbudowy obiektu. Prace prowadził architekt Adam Idzikowski. Przebudowa, która rozpoczęła się w 1852 r., polegała na zaadaptowaniu antresoli po południowej stronie budynku na pomieszczenia mieszkalne oraz wzniesieniu ośmiobocznej, dwukondygnacyjnej wieżyczki od strony wschodniej. W latach 1860-1865 do południowej elewacji pałacyku dobudowano dwupiętrową oficynę. W tym samym czasie przebudowano też Domek Burgrabiego. Celem prac było zapewne powiększenie kubatury mieszkalnej pałacu, jednak powstanie oficyny przyczyniło się do zmiany zewnętrznego wyglądu rezydencji, który mimo licznych prac prowadzonych w ciągu dziesięcioleci utrzymywał do tej pory wygląd nadany mu przez Ephraima Schrögera jeszcze w latach 70. XVIII w.
Parkowo-pałacowe założenie na Mokotowie w rękach Szustrów pozostawało do II wojny światowej. Po śmierci Franciszka Szustra majątek odziedziczył jego brat, Antoni. Potem majątek przechodził w ręce kolejnych spadkobierców. W 1899 r. na zboczu skarpy wzniesiono, zaprojektowane przez Wincentego Rakiewicza, mauzoleum grobowe rodziny Szustrów. Jest to niewielki klasycystyczny budynek zwieńczony krzyżem. Spoczął tu zmarły w roku 1901 Franciszek i zmarła rok wcześniej jego żona Rozalia. W latach 70. XX w. ostatni przedstawiciel rodu, Tadeusz, przeniósł prochy swoich przodków do rodzinnego grobowca na Starych Powązkach.
Nieodłącznym elementem założenia mokotowskiego był ogród, z pawilonami ogrodowymi, z których do dzisiaj zachowały się dwa budynki stojące przy ulicy Puławskiej. Plany ogrodu górnego położonego na skarpie sporządził Schröger w początku lat 70. XVIII w. Było to założenie regularne z budynkami gospodarczymi położonymi na terenie warzywnika po południowej stronie pałacu. Ogród dolny, sięgający tzw. drogi królewskiej, wiodącej z Warszawy do Wilanowa, pokrywającej się z dzisiejszą ulicą Belwederską, urozmaicony został tzw. Dziką Promenadą i założeniami wodnymi. Chociaż pierwotne plany ogrodu kreślono były ręką Schrögera, to Simon Gottlieb Zug do planu ogrodu wprowadził nowe kompozycje wodne oraz pawilony ogrodowe. Najważniejszym z nich były Glorietta Flamandzka, Gołębnik oraz romantyczna ruina znajdująca się w ogrodzie dolnym, tzw. Zameczek. Glorietta była jednym z dwóch obiektów bramnych ulokowanych w murze od strony zachodniej. Wjazd od strony Glorietty był wjazdem reprezentacyjnym, a droga do pałacu wiodła wśród czterech rzędów drzew. Brama znajdowała się w budynku przyległym od strony północnej do pawilonu zaprojektowanego w stylu baroku flamandzkiego, składającego się z korpusu głównego oraz okrągłej wieżyczki. Pawilon w czasie prac prowadzonych przez Enrica Marconiego został przebudowany. Nadano mu wówczas szatę neogotycką z elementami orientalnymi, stąd nazwa – Glorietta Mauretańska. Wtedy też od strony południowej powstała przybudówka (niezachowana) zwieńczona attyką.
Drugim pawilonem był tzw. Gołębnik – gospodarczy budynek ulokowany również przy zachodnim krańcu parku od strony dawnego traktu Warszawa-Lublin. Gołębnik uzyskał kształt czworobocznej wieży, do której od strony południowej przylegał parterowy, podłużny budynek, zaś od północnej – brama wiodącą do folwarku. W przyziemiu znajdowało się pomieszczenie odźwiernego. Od strony wschodniej ulokowano wejście do obiektu.
Ostatnim bliżej znanym nam pawilonem parkowym była ruina w parku dolnym. Podobnie jak pozostałe pawilony ogrodowe, została zaprojektowana przez Zuga. Była to jednoosiowa dwupiętrowa budowla o nieregularnym kształcie, utrzymana w typie ruiny ogrodowej. Obok znajdowała się murowana obórka, zagłębiona w ziemi piwniczka oraz folwark z drewnianymi chatami. Zameczek, mieszczący salon w latach 20. XIX w., został przebudowany przez Enrica Marconiego (od strony wschodniej otrzymał wtedy attykę przypominającą blankowanie). Niestety, pawilon został rozebrany w 1952 r.
W ogrodzie zaprojektowanym przez Zuga znalazł się też mały sztuczny folwark. Na planie ogrodu z 1780 r. zostały zaznaczone zabudowania folwarku, jak mleczarnia, kurniki czy obory. Droga od Gołębnika do folwarku była przeprowadzona w taki sposób, że przejeżdżający mógł oglądać zabudowę jako swoistego rodzaju naturalną, sentymentalną dekorację ogrodu. W parku dolnym, gdzie wytyczono Dziką Promenadę, również pojawiły się wiejskie zabudowania, jak pasieka, chałupa stróża czy Rybarnia nad stawem. Dolny ogród od drogi do Wilanowa oddzielony był kanałem. Kanał ów, biegnący dzisiejszą ulicą Nabielaka, pozwalał na swobodną żeglugę łodziami pomiędzy Promenadą a Łazienkami. W południowej części parku znajdowała się część o nazwie Pustka, gdzie założono stawy z wysepkami. Co warte odnotowania, w parku nie było dekoracji figuralnych, a jedyny wyjątek stanowił postument dedykowany Jeanowi-Jacques’owi Rousseau. Jeszcze w początkach lat 20. XX w. w ogrodzie dolnym znajdowała eksedra koryncka – otwarta półkolista altana z ławką, otoczona kolumnadą. Już w 1913 r. prasa apelowała, że „starożytność” ta ulega postępującemu zniszczeniu, do czego przyczyniało się istnienie od 1911 r. w najbliższej okolicy parku rozrywkowego z restauracją Promenada, który ściągał nie tylko okoliczną ludność, lecz także oficerów pułków rosyjskich stacjonujących nieopodal Łazienek.
Podczas ostatniej wojny pałac, pawilony parkowe i drzewostan uległy poważnym zniszczeniom, z czego najdotkliwszą stratą było wypalenie murów pałacu. Do prac mających na celu odbudowę obiektu przystąpiono w latach 60. XX w. Wcześniej, bo w roku 1949 r., zrekonstruowano Gołębnik. Rekonstrukcji pałacu dokonał architekt Jerzy Brabander. Po odbudowie we wnętrzach umieszczono siedzibę Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego im. Stanisława Moniuszki.
Bibliografia:
T.S. Jaroszewski, O siedzibach neogotyckich w Polsce, Warszawa 1981
M. Kwiatkowski, Szymon Bogumił Zug – architekt polskiego oświecenia, Warszawa 1971
S. Lorentz, Efraim Szreger. Architekt polski XVIII wieku, Warszawa 1986
T. Świątek, Rody warszawskie, Warszawa 2007
T. Świątek, Mokotów poprzez wieki, Warszawa 2009
M. Zakrzewska, Mokotów. Pałacyk i założenie ogrodowe, „ Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 7: 1962, z. 1, s. 45-69
J. Zieliński, Plac Unii i okolice, Warszawa 2013
