Autor : dr hab. Michał Wardzyński
Położona u zbiegu ul. Wólczyńskiej i Horacego działka okolona malowniczym murem i starodrzewem z kilkoma pomnikami przyrody kryje teren dawnego cmentarza z kościołem parafialnym pw. Św. Marii Magdaleny. To najstarsza świątynia w północnej części obecnej Warszawy. Korzenie jej fundacji – podobnie jak i dawnej wsi Wawrzyszewo – sięgają najprawdopodobniej już końca XII w. i wiążą się z istniejącą tutaj w 1262 r. drewnianą kaplicą pod tym samym wezwaniem. W tym roku książę mazowiecki Konrad II (lata życia: ok. 1248-1250 – 1292) włączył tę miejscowość do uposażenia ziemskiego fundowanej przez siebie placówki kanoników regularnych z Czerwińska w Błoniu, gdzie planował utworzyć kapitułę kolegiacką. W XIV–XVI w. skromna kaplica w Wawrzyszewie pozostawała filią warszawskiej parafii kolegiackiej pw. Ścięcia Św. Jana Chrzciciela.
Nowy rozdział w jej historii otworzyła poczyniona w 1542 r. fundacja nowej murowanej świątyni (w obrębie obecnego prezbiterium) połączona z erygowaniem tutaj parafii. Działania te zawdzięczamy ówczesnemu właścicielowi wsi – doktorowi nauk medycznych i opiekunowi zdrowia króla Zygmunta I Starego (1467–1548, panowanie od 1507), później warszawskiemu dworzaninowi królowej Bony Sforzy d’Aragona (1494–1557) – Baltazarowi Smosarskiemu vel Szymakowskiemu. Pamiątką Nieznany budowniczy nadał kościółkowi proste formy architektoniczne z dwuspadowym dachem, a jedynym wyróżniającym go elementem jest renesansowa absyda z parami małych okienek bocznych. Czas i miejsce powstania tej budowli wskazują na jej związek z działalnością od 1532 do 1567 r. w Płocku, Warszawie i na Mazowszu północnowłoskiego muratora Giovanniego Battisty Venetusa (Jana Baptysty z Wenecji), twórcy tzw. grupy pułtuskiej. To zespół kilkunastu budowli sakralnych o wspólnej, renesansowej genezie sięgającej Veneto i Lombardii, które tenże architekt wzniósł lub zmodernizował na obszarze Naszego regionu, w Płocku (przebudowy: fary św. Bartłomieja i katedry, odpowiednio 1540 i 1557–1563), Broku nad Bugiem (kościół parafialny, po 1544–1560), Nowej Warszawie (kościół-prepozytura kanoników regularnych z Czerwińska, 1547–1548), Brochowie nad Bzurą (1551–1561), Pułtusku (kolegiata z kaplicą-mauzoleum biskupa płockiego Andrzeja Noskowskiego, 1554–1560), Głogowcu pod Kutnem (po 1560), we Włocławku (boczna kaplica pw. Jedenastu Tysięcy Dziewic przy kościele farnym Św. Jana Chrzciciela, 1565), Chruślinie koło Łowicza, Cieksynie (ok. 1569) i Pomiechowie nad Wkrą oraz w Sobocie nad Bzurą. Analogiczne cechy wykazuje ponadto kościół parafialny w Dobromilu pod Przemyślem, mieście należącym w epoce nowożytnej do związanej z okolicami Krasnego i Ciechanowa rodziny Krasińskich. Venetus był też twórcą warszawskiego Barbakanu (ok. 1548). Warto podnieść, że projektant ten zastosował analogiczne absydy w zamknięciach kościołów w Broku, Warszawie, Brochowie, Głogowcu, Chruślinie i Cieksynie. Z uwagi na brak na Mazowszu dostępu do kamienia budowlanego i rzeźbiarskiego, Venetus oferował klientom projekty malatur ściennych, mających imitować podziały architektoniczne – być może kościół wawrzyszewski kryje jeszcze w swoim wnętrzu takie same dekoracje. Zapewne to właśnie z tego samego okresu pochodzi obecne w ścianie północnej, zamurowane dziś wejście na ambonę prowadzące z przystawionej ongiś od tej strony zakrystii (obecna, usytuowana od południa, pochodzi z 1870 r. i została przebudowana po 1945 r.). Jeszcze jedną unikalną w skali całej stolicy pamiątką po epoce renesansu jest umieszczona w północno-wschodnim narożniku prezbiterium mała piaskowcowa tablica poświadczeniowa fundacji z 1542 r., opatrzona kartuszem z herbem donatora – Trzaska i inskrypcją wyciętą antykizującą capitala quadrata.
W końcu XVIII w. kościół rozbudowano o prostą dwuprzęsłową nawę, zaś dzisiejszy klasycystyczny fronton z kruchtą o ścianach dzielonych pasami boniowania pochodzi dopiero z 1830 r. Z XVIII- i XIX-tego stulecia pochodzi też obecne wyposażenie: późnobarokowa nastawa edikulowa ołtarza głównego z figurami z kręgu czołowego stołecznego warsztatu Johanna Georga Plerscha (ok. 1700–1774) i obrazem pędzla Augusta Strungego z 1874 r., para neobarokowych ołtarzy przytęczowych z końca XIX w. z pochodzącymi z tego czasu obrazami św. Józefa (południowy) i Matki Bożej Różańcowej (północny), czy dwa krucyfiksy barokowe z 1. poł. XVIII w. W niniejszym zestawieniu warto zwrócić uwagę na udekorowaną motywami rocailles piaskowcową chrzcielnicę, której czarę okala seria przedstawień człowieka w różnych fazach życia od niemowlęcia po śmierć. Symbolizuje to znaczenie pierwszego z Sakramentów świętych – chrztu – we włączeniu wiernych do Kościoła i w ten sposób zapewnienie im pierwszej obietnicy zbawienia. W zakrystii zachowała się ponadto malutka czarnomarmurowa kropielniczka w formie puklowanej czarki, sprowadzona tutaj zapewne w XVIII w. z cenionego ośrodka wydobywczo-kamieniarskiego w Dębniku pod Krakowem. Udekorowany trzema wieżami basowymi mały prospekt organowy, powstały zapewne pod koniec XVIII w., okrywa późniejszy, zbudowany w 1878 r. 6-głosowy instrument autorstwa Stanisława Przybyłowicza, rozprzestrzeniony znacznie o boczne partie w 1968 r. przez Czesława Kruszewskiego.
Zwiedzając kościół warto wspomnieć też o umieszczonych na ścianach bocznych kruchty późnoklasycystycznych epitafiów dedykowanych miejscowym kolatorom z rodziny Łaszczyńskich i wykładowcom Uniwersytetu Agronomicznego w pobliskim Marymoncie.
Artykuł powstał w ramach projektu
Na szlaku dziedzictwa Bielan – II edycja (2025) dofinansowanego ze środków
Miasta Stołecznego Warszawy Dzielnicy Bielany
