Autor: Katarzyna Komar-Michalczyk
Od końca ubiegłego roku możemy podziwiać odremontowane elewacje pałacu Kossakowskich przy ul. Nowy Świat 19. Elewacjom przywrócono pierwotną kolorystykę, zgodną z wynikami stratygraficznych badań konserwatorskich oraz z przekazami ikonograficznymi – elewacje pałacu pod koniec XIX w., na początku XX w. i w dwudziestoleciu międzywojennym były jednolicie pobielone, za wyjątkiem większości detali, które prawdopodobnie miały naturalny kolor piaskowca. Podczas przeprowadzonych prac konserwatorskich wymieniono także elementy blacharskie i wyremontowano dach, wykonano renowację balkonów i balustrad.
Pałac Izaaka Olliera (później: Pusłowskich, Kossakowskich)wybudowano ok. 1780 r. W tym to roku posesję przy ulicy Nowy Świat pod ówczesnym numerem hipotecznym 1264/1265 (niekiedy spotyka się oznaczenie 1265/1266) nabyli od księcia Augusta Sułkowskiego małżonkowie Ollier (stąd budowla zwyczajowo nazywana była pałacem Oleja) i najpewniej niedługo potem wznieśli tu pałac. Obiekt powstał według projektu Ephraima (Efraima) Schrögera (Schroegera, Szregera). Przy Nowym Świecie stanęła rezydencja jednopiętrowa, o wydłużonej, 11-osiowej elewacji frontowej. Skrajne jej osie umieszczono w pseudoryzalitach zwieńczonych facjatami/belwederkami, a środkowy pseudoryzalit zaakcentowano trójkątnym szczytem. Od strony podwórza wzniesiono trzy oficyny, budynki gospodarcze i domek ogrodnika. Pałac w takim kształcie możemy zobaczyć – niestety, tylko w dużym skrócie perspektywicznym i na dalszym planie – na akwareli Zygmunta Vogla Widok Nowego Światu II(ok. 1785-86 r.) przechowywanej w Muzeum Narodowym w Warszawie. Warto zauważyć, że rezydencja przy Nowym Świecie uzyskała formy zbliżone do pałacu Piotra Teppera przy ul. Miodowej 7, z 1774 r., również projektu Ephraima Schrögera. Mury tego ostatniego obiektu rozebrano w 1948 r. w związku z budową Trasy W-Z.
W 1848 r. nieruchomość przy Nowym Świecie zakupił ziemianin z Wileńszczyzny Władysław Pusłowski, który w następnym roku zamówił projekt przebudowy i rozbudowy pałacu u Henryka Marconiego. Obiekt przebudowano w duchu neorenesansu. Rezydencję podwyższono o piętro – część środkowa obiektu miała teraz dwa piętra, a podwyższone facjaty/belwederki tworzyły trzecie piętro. Elewację między belwederkami ozdobiła tralkowa attyka, ożywiona cokołami z wazami. Elewację dekorował oszczędny detal, m.in. podziały między kondygnacjami, obramienia okien, akroteriony między oknami drugiego piętra i trzy balkony na wysokości pierwszego piętra. W 1851 r. na osiach pilastrów środkowego pseudoryzalitu ustawiono rzeźby muz dłuta Pawła Malińskiego: Klio, Talię, Uranię i Erato.
W 1852 r. wydzieloną pod numerem 1265A część posesji z pałacem kupili Anna z Lavalów i Stanisław Szczęsny Kossakowscy. Na łamach „Dziennika Warszawskiego” z 23 stycznia 1852 r. warszawianie mogli przeczytać: „Przejeżdżający Nowym Światem nie mogą nie zauważyć, jakim zmianom i upiększeniom uległ pałac hrabiów Kossakowskich, niegdyś Pusłowskiego, który teraz stanowi jedną z ozdób tej części miasta […]. Jedna brama tego pałacu przerobiona na przepyszny perystyl z wielkiemi szklanemi podwojami, tędy bowiem wejście do głównych apartamentów pałacu. Wewnątrz i zewnątrz pomyślano o wszystkich ozdobach i ulepszeniach, wszędzie przepych z użytkiem połączony […]”. Do kolejnych przekształceń pałacu doszło w 1858 r. (przebudowano wnętrza rezydencji, wg proj. Franciszka Marii Lanciego) i pod koniec XIX w. (wg proj. Stefana Szyllera).
Warto wspomnieć, że za czasów Kossakowskich pałac tętnił życiem kulturalnym. Stanisław Szczęsny Kossakowski – ziemianin, literat, malarz – utworzył w swojej rezydencji księgozbiór, zgromadził duże zbiory „starożytności”, broni i malarstwa. Urządzał wystawne bale, chętnie opisywane przez warszawską prasę, a jego syn, Stanisław Kazimierz Kossakowski, heraldyk i filantrop, organizował tu piątkowe wieczory literackie. Pasją Stanisława Kazimierza była też fotografia. Dzięki wykonanym przezeń zdjęciom znamy wygląd obiektu – a także jego otoczenia – z tamtych czasów.
W 1910 r., już po śmierci Stanisława Kazimierza, na miejscu ogrodu z tyłu pałacu wzniesiono halę ze sztucznym lodowiskiem Palais de Glace (wg proj. Stefana Szyllera). Było to pierwsze kryte sztuczne lodowisko Warszawy. Sala ze ślizgawką miała ponad 50 m długości. Widowiska urządzane na lodowisku można było oglądać z dwukondygnacyjnych galerii dla publiczności. Był też balkon dla orkiestry i restauracja.
Kilka lat później popularność miejsca zaczęła spadać i obiekt przystosowano do jazdy na wrotkach, a kiedy i fala zainteresowania wrotkami spadła, w hali zaczęto wyświetlać filmy. W 1918 r. w budynku otworzono największe w Warszawie kino, Colosseum, na 2360 miejsc.
W 1939 r. dawny pałac Kossakowskich uległ dużym zniszczeniom, a w 1944 r. całkowicie zburzona została jego elewacja frontowa. Przetrwała natomiast elewacja podwórzowa i mury oficyn, niestety – te ostatnie rozebrano wraz z reliktami kina Colosseum w 1946 r., paradoksalnie podczas podjętej wówczas odbudowy obiektu (prowadzono ją do 1950 r. wg proj. Mieczysława Kuzmy). Rzeźby muz na elewacji odtworzono dopiero w 1971 r..
Pierwotnie w środkowym przęśle attyki pałacu znajdował się kartusz z herbem Ślepowron. Nie przywrócono go podczas powojennej odbudowy. Obecnie, po 76 latach od zakończenia wojny, rozpoczęto prace przygotowawcze do odtworzenia kartusza.
Artykuł przygotowano z wykorzystaniem: Katarzyna Komar-Michalczyk, Opinia w sprawie kolorystyki pałacu Kossakowskich przy ulicy Nowy Świat nr 19 w Warszawie, oprac. na zlecenie MWKZ, 30.08.2020.
KKM
Bibliografia:
P. Czyż, Pałac Kossakowskich / Oleja, Nowy Świat 19 [online], Warszawa1939.pl, http://www.warszawa1939.pl/obiekt/nowy-19 (dostęp: 14.03.2021).
W. Głębocki, Pałace Warszawy, Warszawa 1991, s. 48-49.
T.S. Jaroszewski, Pałac Kossakowskich, Warszawa 1977.
A. Jeżewski (tekst), Warszawa na starej fotografii, Warszawa 1960, s. 105.
M. Kwiatkowski, Architektura mieszkaniowa Warszawy, Warszawa 1989, s. 248, 458.
S. Lorentz, Efraim Szreger. Architekt polski XVIII wieku, Warszawa 1986, s. 198-199.
J.S. Majewski, Warszawa nieodzyskana. Nowy Świat 19. Największe kino dawnej Warszawy [online], w: Miasta rytm. Blog Jerzego S. Majewskiego, https://miastarytm.pl/warszawa-nieodzyskana-nowy-swiat-19-najwieksze-kino-dawnej-warszawy/ (data utworzenia: 20.08.2018, dostęp: 14.03.2021).
Wiadomości krajowe, „Dziennik Warszawski”, 1852, nr 21 (23 stycznia), s. 1.
M. Wyszomirska, Schröger (Schroeger, Szreger) Ephraim (Efraim), w: Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV-XVIII wieku, red. P. Migasiewicz, H. Osiecka-Samsonowicz, J. Sito, Warszawa 2016, s. 402-412.
J. Zieliński, Nowy Świat, w: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 14, Warszawa 2008, s. 139-143.
