Autor: Katarzyna Mączewska
Bronisław Gembarzewski, wieloletni dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie, zanim stanął na czele najważniejszej warszawskiej placówki muzealnej, doprowadził do powstania wyjątkowej instytucji o nazwie Archiwum Ikonograficzne.
Kiedy latem 1936 r. Stanisław Lorentz przejmował stanowisko dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie, zastąpił piastującego tę funkcję od niemal 20 lat Bronisława Gembarzewskiego. Odchodzący dyrektor przeszedł na emeryturę, w rezygnacji napisał m.in.: „Aczkolwiek niełatwo mi przychodzi opuszczać placówkę, którą stworzyłem i której wiernie służyłem przez długie lata, jednakże warunki, jakie się obecnie wytworzyły, nie pozwalają mi na kontynuowanie nadal rozpoczętego dzieła” (pismo z 17.08.1936). Warszawa, kierowana tymczasowo od dwóch lat przez Stefana Starzyńskiego, przechodziła wówczas czas intensywnych zmian na gruncie społecznym, ekonomicznym i inwestycyjnym. Bronisław Gembarzewski pełnił funkcję dyrektora najważniejszej stołecznej placówki muzealnej w trudnych, ale i przełomowych dla niej czasach. Stał na jej czele w momencie zmiany rangi – z Muzeum m.st. Warszawy na Muzeum Narodowe m.st. Warszawy, następnie Muzeum Narodowe w Warszawie, zmienił strategię gromadzenia zbiorów w kierunku historyczno-artystycznym, doprowadzając m.in. do powstania reprezentacyjnego działu wojskowego (tworzącego później podwaliny oddzielnej placówki − Muzeum Wojska), wreszcie po latach tułaczki muzealnych zbiorów wraz z zespołem organizował ekspozycję pod nowym adresem ul. Podwale 15, a następnie prowadził budowę nowej siedziby w Alejach Jerozolimskich. Jako dyrektor nie doczekał już jednak uroczystego otwarcia gmachu MNW w 1938 r.
Bronisław Gembarzewski, malarz-batalista oraz zawodowy wojskowy (pułkownik saperów Wojska Polskiego), urodził się w Petersburgu w 1872 r., zmarł w Warszawie w grudniu 1941 r. Ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Petersburgu, kształcił się w Warszawie i Paryżu. Od wczesnych lat studenckich prowadził międzynarodowe badania na temat polskiej wojskowości, sam ilustrował swoje publikacje (najważniejsze: Wojsko polskie Królestwa Polskiego 1815- 1830 z 1903 i Wojsko Polskie Księstwa Warszawskiego 1807–1814 z 1905). Ceniono go jako specjalistę w dziedzinie uzbrojenia i umundurowania polskiego, należał do licznych komisji i stowarzyszeń, w tym od 1912 r. do Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, m.in. jako członek zarządu, przewodniczący wydziału konserwatorskiego, współorganizator wystaw oraz kierownik zbiorów i biblioteki; brał także udział w pracach Cesarskiego Towarzystwa Historycznego Wojskowego w Petersburgu, współtworzył dział historyczno-wojskowy w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu. Od 1916 r. był członkiem rzeczywistym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.
Przez niemal 20 lat pełnił funkcję dyrektora MNW (od marca 1916 do sierpnia 1936) oraz Muzeum Wojska (od 1920 do 1939), powstałego m.in. dzięki jego inicjatywie. Prowadził badania nad dziejami polskiego munduru wojskowego. Był oddanym badaczem dziedzictwa narodowego. Pełniąc funkcję dyrektora w latach dwudziestych na rzecz MNW i Muzeum Wojska przekazywał bezinteresownie 1/3, następnie 1/4 swoich miesięcznych poborów. Zanim Gembarzewski został dyrektorem MNW, zainicjował wyjątkowy projekt, polegający na utworzeniu indywidualnej instytucji kultury gromadzącej ikonografię materialnego dziedzictwa narodowego. Swoje plany wcielił w życie w marcu 1914 r., kiedy uchwałą Komitetu Kasy im. Józefa Mianowskiego otworzył instytucję o nazwie Archiwum Ikonograficzne do historii kultury polskiej, zwaną w skrócie Archiwum Ikonograficzne.
Gembarzewski, jako pomysłodawca i organizator nowej placówki, postawił sobie za zadanie przede wszystkim „gromadzenie zabytków realnych dawnej kultury polskiej we wszystkich jej przejawach przez kopjowanie metodą ściśle określoną dla rozmaitych działów, tak ręcznie, jak i fotograficznie”. Nigdy nie zostało spełnione jedno z głównych założeń pomysłodawcy, czyli przygotowywanie na bazie zbiorów cyklicznego wydawnictwa, mającego poszerzać wiedzę o rodzimym dziedzictwie. Swoje plany i wizję funkcjonowania Archiwum Gembarzewski opisał szczegółowo w statucie instytucji oraz w artykule z 1918 r., opublikowanym w: Nauka Polska. Jej potrzeby, organizacja i rozwój. Rocznik Kasy Pomocy dla Osób Pracujących na Polu Naukowym imienia Doktora Józefa Mianowskiego.
Przez pierwsze dwa lata Archiwum Ikonograficzne mieściło się w kamienicy Baryczków, gdzie swoją siedzibę miało także TOnZP. Mimo tak bliskiego sąsiedztwa i powiązań personalnych instytucje te działały niezależnie, mając odrębny statut i finansowanie. W 1916 r., po przyjęciu przez Gembarzewskiego funkcji dyrektora MNW, Archiwum wraz ze zbiorami i pracownią zostało przeniesione do siedziby Muzeum. Do najważniejszych zadań Archiwum Ikonograficznego należało rysunkowe i fotograficzne kopiowanie zabytków przez zdobywanie już gotowej ikonografii oraz dokumentowanie narodowego dziedzictwa kulturowego przez zatrudnionych w specjalnej pracowni artystów rysowników. Etatowi dokumentaliści- rysownicy mieli status urzędników kontraktowych miejskich. Byli absolwentami uczelni artystycznych oraz politechnicznych, wykwalifikowanymi malarzami, projektantami, scenografami i grafikami. Od 1914 r. do połowy lat trzydziestych XX w. łącznie w Archiwum Ikonograficznym pracowało około 20 profesjonalnych rysowników/malarzy. Artyści mieli do dyspozycji odpowiednio wyposażoną pracownię, rzadko byli wysyłani w teren lub pracowali w domu. Najczęściej dokumentowali kolekcje muzealne i prywatne, wypożyczano dla nich eksponaty lub pracowali w mieszkaniach właścicieli albo danych placówkach.
Do zbiorów instytucji zamawiano także fotografie (architektury, ale i innych przedmiotów, nierzadko uzupełniających powstające rysunki). Gembarzewski kupował odbitki fotograficzne m.in. od znanych warszawskich fotografów, jak Stanisław Nofok-Sowiński, Józef Różewicz czy Stanisław Trzciński. Dla Archiwum fotografowali lub darowywali swoje odbitki również członkowie pracowni rysunkowej, jak Władysław Sztolcman i Jan Małachowski. W Archiwum Ikonograficznym gromadzono głównie rysunki, ilustracje prasowe, ryciny i fotografie. Błyskawicznie powiększające się zbiory w 1916 r. liczyły już 6039 numerów inwentarzowych. Po przeprowadzce do Muzeum Narodowego Archiwum funkcjonowało jako jednostka autonomiczna, posiadało także oddzielny inwentarz. Pierwszy kryzys przyszedł w 1918 r., wówczas w sprawozdaniu budżetowym MNW za rok 1919 pojawił się niepokojący zapis: „Wobec niemożności, z powodu braku środków utrzymania przez Kasę im. Mianowskiego od nowego roku 1919 tzw. »Archiwum Ikonograficznego « przy Muzeum, którego budżet wynosi mr. 1.000 miesięcznie, instytucja ta o niezmiernie doniosłem znaczeniu kulturalnem i z Muzeum najściślej związana, istnieć przestaje”. Archiwum zostało włączone w strukturę MNW i dzieliło wspólną czytelnię z biblioteką, z którą było organizacyjnie połączone. Na początku lat dwudziestych miało jeszcze status „działu autonomicznego przy Muzeum Narodowem i dla Muzeum pracującego”, już wtedy jednak zaczęło zmieniać swój charakter.
Oprócz obiektów przyjmowanych w wyniku działalności statutowej, do jego zbiorów włączano również dzieła pochodzące z zakupów i darów muzealnych, których charakter (przede wszystkim ikonografia) pasowały do profilu kolekcji. Ikonografię o konkretnych, z góry ustalonych wymiarach przechowywano w płócienno- kartonowych, wiązanych bądź zapinanych tekach. Zastosowany przez Gembarzewskiego podział tematyczny porządkował wiedzę dotyczącą konkretnych dziedzin sztuki, w ramach tematu obowiązywał zaś układ alfabetyczny. Najpełniejsze znane dotychczas spisy katalogów obejmują około 30 działów, mieszczących 235 pozycji tematycznych, którym odpowiadały kolejne numery tek. Do najliczniejszych tematów należały (w zapisie oryginalnym): budownictwo drewniane, budownictwo murowane, rzeźba, malarstwo i grafika, szkło, ceramika, kafle, cegły, tkaniny, wyroby kruszcowe, broń, jubilerstwo/ozdoby ubioru, złotnictwo/naczynia i narzędzia, jubilerstwo i złotnictwo/naczynia i sprzęty kościelne, bronzy, mosiądz, kotlarstwo, konwisarstwo, przedmioty żelazne, meble, oprawy ksiąg, pojazdy, żegluga, rolnictwo, rzemiosło i cechy, przemysł, handel, życie codzienne, obyczaje i obrzędy, życie publiczne, herby, dział unicki, dział żydowski, prehistorja oraz ubiory (kobiece, męskie, urzędników, duchownych, Żydów) i tzw. dział ludowy, podzielony na 14 tematów.
Przez pierwsze lata dokumentaliści odrysowywali głównie ryciny, obrazy, albumy graficzne, pocztówki lub fotografie. Większość pochodziła ze zbiorów prywatnych wielkiego kolekcjonera grafiki Dominika Witke-Jeżewskiego (którego kolekcje w późniejszym czasie trafiły w większości do MNW). Kopiowano m.in. zbiory TOnZP, Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, Warszawskiego Towarzystwa Artystycznego czy Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej w Warszawie. Postępującemu wzrostowi skali powstających w błyskawicznym tempie zbiorów odpowiadała zmiana profilu działalności pracowni, szczególnie po przeprowadzce do Muzeum Narodowego. Zaczęto na większą skalę wykonywać i zbierać ikonografię do zbiorów muzealnych (MNW, choć nie tylko), ale i wielu okazów z kolekcji prywatnych, często poprzedzając pozyskanie ich do MNW. Bodaj najwięcej ikonografii gromadzono od początku do rzemiosła (mebli, ceramiki, tkanin, złotnictwa, detali, uzbrojenia). Obok już wymienionych instytucji nie zabrakło barwnej i najczęściej niebywale dokładnej dokumentacji artystycznej kolekcji Strzałeckich (Antoniego Jana i Jana Michała), Stanisława Ursyn-Rusieckiego, Gustawa Soubise-Bisier, Dominika Witke-Jeżewskiego, Zdzisława Wolskiego czy Leona Papieskiego. Swoich zbiorów do dokumentacji użyczali również sami rysownicy i ich rodziny – Władysław Sztolcman (prywatnie zięć J. M. Strzałeckiego), Szymon Poprzęcki, Mariusz Maszyński czy Mieczysław Kotarbiński. W budowanej świadomie i konsekwentnie przez Gembarzewskiego kolekcji nie zabrakło ikonografii zabytków Warszawy. Obok licznych odrysów fragmentów obrazów (np. Canaletta), w zespole znalazły się szczegółowe rysunki akwarelowe, fotografie i ryciny wnętrz oraz wyposażeń warszawskich kościołów (m.in. wizytek, bonifratrów), pałaców (m.in. Belwederskiego, Chodkiewiczów, Krasińskich, Paca), szpitali (Św. Jana Bożego) czy innych placówek miejskich (Dom Wychowawczy Dzieciątka Jezus).
Oprócz warszawskich zabytków i kolekcji prywatnych gromadzono również ikonografię obiektów sakralnych oraz świeckich Mazowsza, Podlasia, Polesia, Małopolski czy ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Mimo że dokumentaliści pracowali głównie na miejscu w pracowni, w kilku przypadkach brali udział w szerszych projektach inwentaryzacyjnych w terenie. Po raz pierwszy w 1915 r., kiedy pracownia została zaproszona do udziału w pracach Komisji Opieki nad Gmachami Publicznymi powstałej przy Komitecie Obywatelskim m. Warszawy. Komisja powstała z inicjatywy TOnZP oraz kilku innych instytucji w celu zabezpieczenia i uchronienia od zniszczenia opuszczonych przez Rosjan budynków. W ramach jej działalności rozpoczęto m.in. prace inwentaryzacyjne opuszczonych budynków; każdą pracą kierował wskazany kurator. W skład Komisji ze strony TOnZP wszedł Bronisław Gembarzewski, który pełnił również inspekcję naczelną nad kuratorami, jako jej prezes. W ramach działalności Komisji od sierpnia 1915 r. przez kilka miesięcy inwentaryzowano najważniejsze gmachy stolicy, w tym m.in. Zamek Królewski i Łazienki Królewskie. Obok tzw. pracowni inwentaryzacyjnych Zamku i Łazienek, które skupiały profesjonalnych architektów, badaczy i fotografów, obok Gembarzewskiego udział w akcji wzięło pięciu dokumentalistów Archiwum Ikonograficznego: Władysław Sztolcman, Mieczysław Kotarbiński, Mariusz Maszyński, Jan Sobecki i Jan Małachowski. W ramach pracy tego zespołu powstało wówczas około 220 akwarelowych rysunków, dokumentujących m.in. kominki, posadzki, stolarkę drzwiową, elementy okuć okiennych i drzwiowych, ramy, dekoracje stiukowe, ale także malowidła ścian oraz podpinki do firanek. Z wyposażenia ruchomego zostały wybrane głównie meble: konsole, stoliki, stoły, komody, krzesła, fotele, łóżka, kanapy, lustra czy parawany. Jak pokazała historia, te barwne, często dokładnie odwzorowujące pierwowzory akwarele były wielokrotnie wykorzystywane podczas badań przygotowawczych do powojennej odbudowy Zamku. Nieco myląca może być dziś sama nazwa – Archiwum Ikonograficzne. W momencie kształtowania wpisywała się ona jednak w powstające (jeszcze w poprzednim stuleciu) w ramach różnych instytucji kultury archiwa wizualne. Warszawskie „Archiwum” Gembarzewskiego wyróżniało się wśród nich m.in. skalą i nietuzinkową strukturą, jako jednostka nie tylko gromadząca, ale również tworząca zbiory stanowiące jej zasób, dodatkowo na początku mająca także w planach działania wydawnicze. W historii Archiwum Ikonograficznego ważną cezurę stanowił wybuch drugiej wojny światowej, kiedy to związana z nim pracownia przestała istnieć. Zbiory wywiezione przez Niemców do Krakowa zostały rewindykowane i powróciły do Warszawy po 1945 r. Jeszcze przed wojną i niedługo po niej część kolekcji została rozproszona i zasiliła inne muzealne kolekcje stolicy. Mimo tych działań szacuję, iż około 85% zbioru, jesienią 1939 r. liczącego 27 209 nr inw. (łącznie z dodanymi wcześniej zbiorami muzealnymi), znajduje się obecnie w Zbiorach Ikonograficznych i Fotograficznych Muzeum Narodowego w Warszawie. Zbiór ten stanowi dziś nie tylko wspaniały materiał dla rzeszy badaczy. Jest idealnym uzupełnieniem dokumentacji archiwalnych i niezastąpionym świadectwem w identyfikacji przedmiotów zachowanych oraz zaginionych. Wreszcie poszerza wiedzę o kolekcjach prywatnych i muzealnych, w tym szczególnie warszawskich początku XX w. Po niemal stuleciu od powstania każdy z obiektów tworzących zbiory historycznego Archiwum Ikonograficznego – rysunek, fotografia, druk czy odcisk z laki – stał się autonomicznym dziełem sztuki, muzealium, których wartości artystyczne nierzadko doceniamy na równi z historycznymi i naukowymi. Stąd bez wątpliwości do bodaj największych sukcesów Bronisława Gembarzewskiego możemy zaliczyć stworzenie i kształtowanie przez 22 lata tej wyjątkowej kolekcji ikonograficznej.
Katarzyna Mączewska
Artykuł pochodzi z numeru 11-12, 2019 „Spotkań z Zabytkami”.
Więcej o Archiwum Ikonograficznym B. Gembarzewskiego i jego strukturze można przeczytać w monograficznym artykule autorki, pt. Bronisława Gembarzewskiego „Archiwum Ikonograficzne” i jego rysownicy w latach 1914–1923 / Bronisław Gembarzewski’s Iconographic Archive and Its Draughtsmen in the Years 1914-23, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie. Nowa seria / Journal of the National Museum in Warsaw. New series” 2018: 7(43), s. 11-58. Zbiory Archiwum Ikonograficznego publikowane są cyklicznie na platformie Cyfrowe MNW (http://cyfrowe.mnw.art.pl/ dmuseion/).
