Autor: Adrian Sobieszczański
Okres walk niepodległościowych z lat 1914-1918, a także zwycięska wojna z bolszewikami były fundamentem, na którym wznoszono mit odrodzonego Wojska Polskiego. W okresie II Rzeczypospolitej wzmacnianie esprit de corps, czyli ducha koleżeńskiego, oraz wychowanie żołnierza i oficera w szacunku do historii i ofiary krwi przelanej podczas walk o niepodległość leżały u podstaw budowania armii.
Ten szacunek przejawiał się w umieszczaniu na płatach sztandarów i odznakach pułkowych dat i nazw miejscowości stoczonych bitew, a także ustanawianiu świąt pułkowych w ich rocznice. W okresie pokoju poszczególne jednostki Wojska Polskiego ustawiały na terenie swych koszar popiersia honorowych patronów i pomniki, na których znajdowały się znaki i symbole pułkowe czy nazwiska poległych oficerów i żołnierzy.
Już w początku lat 20. z inicjatywą ustawienia pomnika poświęconego saperom i wojskom inżynieryjnym wyszli oficerowie tego rodzaju broni, na czele których stał płk Mieczysław Dąbkowski, szef Departamentu V Inżynierii i Saperów Ministerstwa Spraw Wojskowych. Pierwotnie pomnik miał trafić do Modlina, gdzie skoncentrowana była duża część wojsk saperskich. Sytuacja zmieniła się w 1923 r., kiedy w Warszawie zorganizowano Oficerską Szkołę Inżynierii, przemianowaną 9 sierpnia 1928 r. na Szkołę Podchorążych Inżynierii. W tym też roku powołano do życia Komitet Budowy Pomnika, w skład którego weszli: płk Mieczysław Dąbkowski, płk Konstanty Haller, płk Kazimierz Hertel, mjr Patryk O’Brien de Lacy, por. Karol Kleczke i por. Jerzy Levittoux.
Protektorem budowy pomnika został marsz. Józef Piłsudski, zaś do Komitetu Honorowego Budowy Pomnika weszli: gen. dyw. Kazimierz Fabrycy, gen. bryg. Felicjan Sławoj Składkowski, bp Józef Gawlina, gen. bryg. Janusz Gąsiorowski, gen. bryg. Czesław Jarnuszkiewicz, komisarz rządu na m.st. Warszawę Władysław Jaroszewicz i prezydent Warszawy Zygmunt Słomiński.
Komitet budowy niezwłocznie przystąpił do prac, starając się pozyskać dla idei budowy monumentu jak najszersze kręgi oficerów i podoficerów wojsk saperskich. Ostatnią kwestią pozostawało sfinansowanie budowy. W tym celu komitet wezwał oficerów i podoficerów zawodowych oraz rezerwy wojsk inżynieryjnych i saperskich do dobrowolnego opodatkowania się w wysokości 2% miesięcznych poborów. Wpłaty spływały też z imprez okolicznościowych organizowanych w oddziałach wojskowych.
Według pierwszej koncepcji upamiętnienie kolegów – saperów – miało być powiązane z bramą budynków koszarowych stojących u zbiegu ulic Topolowej i Nowowiejskiej. Pierwszym z dwóch elementów upamiętnienia miała być postać sapera umieszczona na cokole, zwrócona twarzą w kierunku ulicy Topolowej; na cokole miały się znaleźć nazwy miejscowości, w pobliżu których rozegrały się bitwy z udziałem wojsk saperskich w latach 1914-1920. Drugim elementem miała być podobizna Jakuba Jasińskiego oraz nazwiska saperów poległych podczas walk o niepodległość, wyryte na zamurowanej bramie. Ta część miała stanowić rodzaj sanktuarium z ołtarzem ku czci poległych. Teren pomiędzy częściami miał być obniżony o trzy stopnie.
We wrześniu 1923 r. ogłoszono zamknięty konkurs na projekt pomnika, do którego zaproszono Edwarda Wittiga, Jana Antoniego Biernackiego, Mieczysława Lubelskiego, Zygmunta Otta oraz Juliusza Nagórskiego. Termin składania prac ustalono na 20 listopada 1923 r. Sąd konkursowy, w skład którego weszli płk Mieczysław Dąbkowski, płk Bronisław Gembarzewski, Marian Lalewicz, Czesław Domaniewski, Stanisław Noakowski i por. Jerzy Levittoux, na posiedzeniu 25 listopada 1923 r. jednogłośnie wybrał pracę Jana Biernackiego. Artysta przystąpił do tworzenia modelu pomnika i figury – zgodnie z poprawkami zaproponowanymi przez komitet. Prace zaakceptowano 15 lipca 1924 r. W związku z problemami finansowymi komitet zwrócił się do architekta Romualda Millera z prośbą o opracowanie koncepcji podstawy pomnika z mniejszych bloków granitowych, z wykorzystaniem bloków z twierdzy Przemyśl.
Kolejne lata upłynęły na zmianach koncepcji oraz walce z trudnościami finansowymi, a do tego w 1930 r. zmarł po długiej chorobie prof. Biernacki. Chociaż artysta pozostawił modele pomnika, komitet z prośbą o stworzenie monumentu zwrócił się teraz do Mieczysława Lubelskiego, któremu ostatecznie powierzono prace nad pomnikiem. Lubelski zrezygnował z niektórych rozwiązań, m.in. z włączenia do koncepcji bramy, nie chcąc wiązać założenia pomnikowego z budynkiem dawnych rosyjskich koszar 3 Brygady Artylerii Lejbgwardii.
Mieczysław Lubelski był uczniem Xawerego Dunikowskiego i absolwentem kursu rzeźby Akademii Sztuk w Berlinie, gdzie uczył się w klasie mistrzowskiej Hugona Lederera. Był autorem odsłoniętego w 1927 r. pomnika 15 Pułku Ułanów w Poznaniu. W latach 20. pracował na zlecenie Ministerstwa Spraw Wojskowych, wykonując rzeźby i dekoracje rzeźbiarskie w gmachu ministerstwa przy ul. 6 Sierpnia w Warszawie. Do dzisiaj zachowało się kilka elementów z tego gmachu – lwy, stojące obecnie przed pałacem Lubomirskich na placu Żelaznej Bramy, i panoplia, prezentowane przy Centralnej Bibliotece Wojskowej przy ulicy Ostrobramskiej.
Aby lepiej wyeksponować pomnik, artysta postanowił obrócić pełnoplastyczną postać sapera twarzą na południe, co pozwalało na oglądanie dzieła w pełnym słońcu przez większą część dnia. Pomnik autorstwa Mieczysława Lubelskiego miał stanowić jednolitą całość, ale składać się miał z trzech form architektonicznych, łącząc w sobie granit i brąz. Takie zestawienie elementów powodowało, że materiały były nie tylko tłem dla pomnika, lecz zarazem jego integralną częścią, gdyż brązowe tablice miały być rodzajem epitafium z wyrytymi nazwiskami 600 poległych saperów. Podstawę cokołu pomnika stanowiła płyta o wymiarach 9 na 11 m. Wysokość całego monumentu wynosiła 8,5 m. Na granitowym bloku, stanowiącym tło dla sapera, wyryto 60 nazw miejscowości bitew i potyczek. Blok granitowy został złożony z kilku elementów i wypełniony betonem. Wysokość postaci, będącej najważniejszym elementem pomnika, wraz z płytą wynosiła 3,20 m. Pełnoplastyczna postać żołnierza sapera w postawie „spocznij” została przedstawiona w pełnym rynsztunku – z łopatą saperską i tornistrem ustawionym za prawą nogą. Saper ubrany był w kurtkę żołnierską wz. 19, na nogach miał buty saperskie, na głowie – hełm francuski „Adrian” wz. 15. Ręce przedstawionego spoczywały na karabinie opartym o ziemię. Nad żołnierzem widniał napis: POLEGŁYM SAPEROM. Postać symbolizować miała gotowość saperów do służby. Trzecim elementem był blok spiżowy, jakby wrzynający się w granitowy cokół. To na jego bokach znalazło się 600 nazwisk. Na czele umieszczono epitafium Jakuba Jasińskiego z jego popiersiem oraz wizerunkiem Orderu Virtuti Militari. W rzeczywistości była to konstrukcja granitowo-betonowa z zewnątrz wyłożona płytami brązowymi. Pierwotnie, już według koncepcji Lubelskiego, płyty te miały być wykonane z miedzi. Korzystna oferta firmy „Metalars” Leona Kranca i Tadeusza Łempickiego sprawiła, że materiał zmieniono na spiż i wykonano właśnie w tej odlewni. Elementy z granitu powstały w Biurze Inżynieryjno-Budowlanym A. Czeżowski i E. Strug. Spiżowy blok nakryty został miedzianym dwuspadowym dachem, chroniącym przed opadami atmosferycznymi.
Bitwy wymienione na spiżowych tablicach:
Strona wschodnia: 1914-16 NOWY KORCZYN, MARCINKOWICE, ŁOWCZÓWEK, NIDA, REDUTA PIŁSUDSKIEGO; 1918 BOBRUJSK, KANIÓW, ODESSA, SYBERIA; 1919 LWÓW, BEŁZ, RYNARZEWO, WILNO, MIŃSK, BOBRUJSK, DYNEBURG, ŁUNINIEC; 1920 KALENKOWICZE, RZECZYCA, DEREŹNIA, ŻYTOMIERZ, ZWIAHEL, BAR
Strona zachodnia: KIJÓW, RUDNICA, BEREZYNA, KONIUCHY, OSIPOWICZE, BORYSÓW, KOZIATYN, ZARUDYŃCE, KORZEC, KRZYŻOPOL, NACHÓW, RÓWNE, GRODNO, TORCZYCE, BUSKA WOLA, TOPCZEWO, BRZEŚĆ NAD BUGIEM, FORT ZAHORCE, DUBNO, WOŁOCZYSKA, CHEŁM, CHODORÓW, WARSZAWA, RADZYMIN, OKUNIEW, CIECHANÓW, WŁOCŁAWEK, WŁODAWA, MŁAWA, KOLNO, ZAMOŚĆ, SOKAL, BRZOSTWICE, WOŁKOWYSK
Pomnik odsłonięto w niedzielę 29 października 1933 r. Uroczystość rozpoczęła się o godz. 11. Uczestniczył w niej prezydent RP Ignacy Mościcki, wojska saperskie i poczty sztandarowe wszystkich batalionów saperów. Kompania podchorążych inżynierii wystąpiła w mundurach z 1831 r. W takich samych mundurach występowały też warty honorowe.
Chociaż z uniesieniem rozpisywano się o nowoczesnej architekturze będącej otoczeniem pomnika, w rzeczywistości jego bezpośrednie sąsiedztwo stanowiły budynki szkoły i słupy tramwajowe. Nie można było rozwinąć przed monumentem założenia kwietnego z dojściem do cokołu, choć w chwili odsłonięcia pomnika uważano, że był to problem tymczasowy. Dla uzyskania symetrii w widoku od ulicy Topolowej przewidywano ustawienie jeszcze jednego pomnika. Najprawdopodobniej miał tam stanąć pomnik Sanitariusza dłuta Edwarda Wittiga.
W czasie wojny pomnik, podobnie jak inne warszawskie monumenty, był zagrożony przetopieniem na cele militarne. Jego usunięcie nakazano już 16 stycznia 1941 r. Komisaryczny burmistrz Warszawy Julian Kulski przekonywał jednak niemiecką administrację, że pomniki takie jak Poległym Saperom czy Lotnika nie mają wydźwięku antyniemieckiego, tylko uniwersalny. Podobnie jak przy innych pomnikach w dniach rocznic historycznych dochodziło przy pomniku Sapera do aktów pamięci, m.in. 11 listopada 1941 r. na monumencie pojawił się napis Jeszcze Polska nie zginęła oraz biało-czerwony proporczyk. Co do dalszych losów pomnika relacje są rozbieżne. Według jednych pomnik miał stać na swoim miejscu jeszcze w początkach 1945 r., zgodnie z relacją Wydziału Architektury BOS, jego fragmenty wraz ze spiżowymi tablicami miały być odnalezione na terenie zakładów Lilpopa na Woli. Stan figury, wbrew temu, co podawał Jan Zachwatowicz, nie wskazywał, jakoby miała być wysadzona, a jedynie zdemontowana, najprawdopodobniej w celu dalszego przetopienia. Cokół pomnika rozebrano ostatecznie w pierwszych latach powojennych.
Adrian Sobieszczański
Źródła:
Dzień inżynierii wojskowej. Jednorazowe wydawnictwo pisma na widnokręgu S.P.I poświęcone uroczystości odsłonięcia Pomnika Poległych Saperów, Warszawa 1933
Jednodniówka Oficerskiej Szkoły Inżynierii, Warszawa 1928
„Kurier Polski”, 1933, nr 298, s. 6
Pomnik Poległych Saperów, „Architektura i Budownictwo”, 1934, nr 1, s. 30-31
„Wiarus”, 1933, nr 45, s. 1062
J. Zieliński, Pomnik Poległych Saperów, „Ochotnik”, 2006, nr 10, s. 4
J. Zieliński, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 14, Warszawa 2008, s. 59
