Autor: Aldona Tołysz
Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM) najczęściej kojarzy się z czynem społecznym, monumentalnym budownictwem i utrzymanym w duchu socrealistycznym wystrojem rzeźbiarskim ilustrującym bohaterów ruchu ludowego. Taki też miał być przekaz ideologiczny osiedla mieszkań robotniczych zapowiedzianego przez Bolesława Bieruta w 1949 r. w ramach 6-letniego Planu Odbudowy Stolicy. Wyrażał się on nie tylko w formie zewnętrznej, ale również w projektach wnętrz poszczególnych lokali użytkowych – jednym z nich był bar mleczny przy ul. Marszałkowskiej 55/73 (d. 1B), znany pod nazwą „Złota Kurka”.
Koncepcja osiedla MDM przygotowana została przez pracownię kierowaną przez Józefa Sigalina, Zygmunta Stępińskiego, Stanisława Jankowskiego i Jana Knothe. Obejmowała ona zarówno układ przestrzenny, formę architektoniczną, jak i założenia funkcjonalno-użytkowe. Dzięki temu osiedle stać się miało samowystarczalną jednostką, z siecią biur usługowych, sklepów, restauracji, warsztatów rzemieślniczych, placówek edukacyjnych. „Lokalizacja sieci handlowej MDM stanowi integralną część planu urbanistycznego i architektonicznego – pisał Władysław Piasecki – a projektowana była nie tylko dla wygody mieszkańców stolicy i miała stworzyć logiczny element układu całości miasta, lecz również celem jej było dać formę plastyczną” (W. Piasecki, Nasze sklepy, „Przegląd Kulturalny”, nr 1, 1952, s. 5).
W budynku 1B zaprojektowano cztery niemal identyczne lokale żywienia zbiorowego, zajmujące prawie całe przyziemie z antresolą oraz część piwnic. Były to − licząc od strony pl. Konstytucji kolejno – bar mleczny, owocowy, mięsny i rybny. Nadzór nad działalnością sieci barów pełniły Warszawskie Zakłady Gastronomiczne (WZG), a następnie Przedsiębiorstwa Barów Mlecznych. Dekorację otrzymały wyłącznie sale konsumpcyjne usytuowane na parterze i antresoli oraz łączące je klatki schodowe. Składały się na nią lastrykowe posadzki i schody, mozaiki, kamienna i ceramiczna okładzina ścian, profilowane listwy sufitowe i przysufitowe panele, metaloplastyka, stolarka drzwiowa. Indywidualny charakter otrzymały wyłącznie znajdujące się w barze mlecznym mozaiki oraz okładziny ceramiczne ścian. Pierwsze wykonane zostały pod kierunkiem Hanny Żuławskiej przez zespół absolwentów Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Sopocie z materiału pozostałego po zrealizowaniu dekoracji mozaikowej podcieni bloku 3A przy pl. Konstytucji oraz zegara na elewacji bloku 1A, drugie zamówiono w Spółdzielni „Kamionka” w Łysej Górze (zał. 1947), która w 1950 r. przeszła pod zarząd Centrali Przemysłu Ludowego i Artystycznego. Witold Sztolgnia wspomina, co prawda, o trzech „obrazach” w barze owocowym, wydaje się jednak, że omyłkowo pominął wystrój baru mlecznego albo uwzględnił liczbę wszystkich mozaik wykonanych na potrzeby lokali gastronomicznych w budynku 1B – na temat istnienia trzeciej mozaiki brak jednak przekazów pisanych lub archiwalnych (W. Sztolgnia, Ceramika architektoniczna, [w:] Kamień, gips, ceramika w architekturze, seria „Prace Instytutu Urbanistyki i Architektury”, z. 3, 1955, s. 136-138).
Autorem projektów płytek ceramicznych był Bolesław Książek, większość prac wykonywały uczennice szkoły zawodowej (klasa ceramiczna) w technice rożkowej, nawiązującej do rękodzieła ludowego. Tematykę płytek dostosowano do przeznaczenia lokalu. Jak relacjonował Książek: „Dostajemy duże zamówienie na ponad 10 000 płytek zdobionych 15 x 15 cm do różnych barów na MDM-ie, który ma być otwarty 22 lipca [1952]”, a dalej „Zrobiliśmy chyba razem zamiast 10 000 ponad 13 000 sztuk, w tym około 200 dużych 40 x 40 cm z okrętami do baru kawowego – te musiałem sam malować – i z owocami do baru owocowego. Prócz tego reszta na małych, ryby, ptaki i zwierzęta do barów rybnego, mlecznego i mięsnego. Jakże śmiesznie wyglądały te krowy, kozy czy inne zwierzaki, najlepsze były ptaki i różne rozety czy ornamenty” (Bożena Kostuch, Czarodziej z Łysej Góry. Opowieść o Bolesławie Książku, Warszawa 2020, s. 104, 106).
Brak dokumentacji projektowej i wykonawczej oraz stosunkowo niewiele fotografii dokumentujących wnętrza lokali utrudnia jednoznaczną identyfikację wszystkich elementów wystroju barów w budynku 1B, z tego względu odkrycie oryginalnej dekoracji w barze „Złota Kurka” jest tak cenne. Przesłonięta sidingiem w latach dziewięćdziesiątych XX w. dekoracja ścian z gładkich i dekorowanych płytek ceramicznych o wymiarach 15 x 15 cm odkryta została dopiero w 2021 r. Dekoracja ta, utrzymana w stylistyce ludowej, charakteryzuje się graficzną linią i znacznym uproszczeniem − zwierzęta ukazane są z profilu, z widocznymi wszystkimi kończynami, zwrócone są w stronę lewą lub prawą, mają uwydatnione niektóre cechy anatomiczne. Dekoracje na płytkach są niepowtarzalne, chociaż poszczególne grupy tematyczne podzielić można na kilka typów. Płytki wyprodukowane w Łysej Górze dowożone były do Warszawy partiami i układane na miejscu „z ręki”, bez narzuconego układu kompozycyjnego.
Obecnie w lokalu zachowało się 439 dekorowanych płytek o motywach zwierzęcych, kwiatowych (w okrągłej ramie każdy) i abstrakcyjnych, w tym: 132 krowy, 37 kóz, 7 baranów, 7 jeleni (łosi), 3 lisy, 10 lwów, 2 sarny, 1 zając, 98 ptaków (kur, kaczek, indyków, pawi, ptaków o niezidentyfikowanej przynależności gatunkowej, w tym 14 ptaków umieszczonych w okrągłej wypukłej ramie), 125 sztuk kwiatów (w tym 4 dekoracje o charakterze abstrakcyjnym w kształcie koła, 13 kwiatów na podwójnej lub potrójnej łodydze, 62 kwiaty na pojedynczej łodydze, 23 kwiaty bez łodygi, 19 wieńców kwiatowych). Dekoracja części płytek jest nieczytelna lub trudna do zidentyfikowania ze względu na zniszczenia lub uszkodzenia powierzchni. Jest to mniej niż połowa oryginalnej dekoracji – okładzina z części ścian na klatce schodowej oraz wszystkich na antresoli została skuta i zastąpiona gładkimi tynkami, co potwierdziły badania konserwatorskie wykonane na zlecenie Stołecznego Konserwatora Zabytków (Dokumentacja badań konserwatorskich w barze „Złota Kurka” ul. Marszałkowska 55/73 w Warszawie, opr. Pavol Pokorný, Warszawa, maj 2021).
Wykonane w Sopocie dwa obrazy mozaikowe z ceramicznych, szkliwionych, zróżnicowanych wielkością płytek zdecydowanie różnią się stylistyką od dekoracji ceramicznej. Podzielono je na trzy strefy, w górnej i środkowej znajdują się grupy zwierząt domowych – krów i owiec, w dolnej ptactwo domowe, w tym para złotych kurek, które prawdopodobnie stały się inspiracją dla nazwy baru. Wszystkie zwierzęta ukazane zostały w duchu realizmu, z wyraźnym konturem i próbą kształtowania światłocieniowego.
W lokalu dawnego baru mlecznego oprócz mozaik i płytek ceramicznych zachowała się posadzka z lastryka (na parterze, schodach i antresoli), okładzina kamienna ścian przedsionka i ościeży witryn (nad oknami), dekoracja sufitów, metaloplastyka (częściowo zachowana balustrada oraz kraty osłaniające grzejniki na antresoli) oraz przykłady stolarki. Jest to niemal kompletny wystrój, dający wyobrażenie o pierwotnej, nieco zaskakującej koncepcji łączącej monumentalizm formy, realizm socjalistyczny i sztukę ludową z założeniem funkcjonalno- -użytkowym. Jej uzupełnieniem były kompleksowo zaprojektowane meble o nowoczesnej formie, zastawa stołowa, o której szerzej pisała Anna Wiszniewska (W zakładzie pracy, barze mlecznym, domu i przedszkolu. Nowe formy naczyń jako odpowiedź na zmianę warunków życia, potrzeb i zwyczajów żywieniowych w Polsce lat 50. i 60. XX w., „Szkło i Ceramika”, nr 5, 2017, s. 10-13), czy zasłonki z motywem zwierząt zaczerpniętym z okładziny ceramicznej. Elementy te znane są jednak tylko z fotografii archiwalnych.
