Autor: Adrian Sobieszczański
Intensywny rozwój warszawskiej Pragi rozpoczął się w latach 60. XIX stulecia. Wpływ na to miało kilka czynników, związanych m.in. z budową nowoczesnej infrastruktury, jak wzniesienie dworców kolejowych czy oddanie do użytku w 1864 r. mostu Aleksandryjskiego na Wiśle.
W latach 1860-1861 wybudowano Dworzec Petersburski, stanowiący końcową stację szerokotorowej Kolei Warszawsko-Petersburskiej, która przez Białystok, Grodno, Wilno, Dźwińsk (Dyneburg) i Psków połączyła Warszawę z Petersburgiem. W 1867 r. uruchomiono Dworzec Terespolski, będący końcową stacją Kolei Warszawsko-Terespolskiej. W związku z budową arterii komunikacyjnej stanowiącej dojazd do mostu Aleksandryjskiego, czyli ówczesnej ulicy Aleksandryjskiej, postanowiono rozplanować tereny pomiędzy ulicą Targową a Wisłą. Ulica stanowiła oś planu zaakceptowanego ostatecznie w 1864 r.
Rozwój dzielnicy w szybkim czasie doprowadził do boomu demograficznego. Wzrost liczby ludności następował tu najszybciej spośród wszystkich dzielnic Warszawy. W latach 1882-1913 liczba mieszkańców Pragi wzrosła z 16 290 do 90 375. Szybki rozwój gospodarczy i wzrost populacji sprawiły, że warszawska Praga stała się tyglem kulturowym: 58% ludności posługiwało się tutaj językiem polskim, 26,9% hebrajskim i jidysz, 12,3% rosyjskim, 1,4% niemieckim. Ponadto 115 osób używało języka tatarskiego, 97 łotewskiego, 58 mołdawskiego i 29 francuskiego. Językiem czeskim posługiwało się 20 osób, tureckim 19, bułgarskim 12, litewskim 8, ormiańskim, fińskim i szwedzkim po jednej osobie. Liczby te w dużym stopniu pokrywały się z danymi dotyczącymi wyznania: katolicy stanowili 57,5% ludności Pragi, żydzi 27%, a protestanci 2,4%. Na Pradze mieszkało 142 mahometan, z których większość stanowili Tatarzy, oraz 79 starowierców, 11 baptystów i 1 karaimów. Różnorodność etniczna, wyznaniowa i kulturowa była widoczna w codziennym życiu mieszkańców Pragi i miała swój wyraz w obliczu dzielnicy.
Rozwój Pragi nie szedł w parze z rozwojem ośrodków parafialnych. W XIX stuleciu silnie były dążenia do wzniesienia tu nowego kościoła katolickiego. Zabiegi zwieńczyło pozwolenie wydanie w 1886 r., kiedy parafia liczyła już 32 tys. wiernych. Zanim przystąpiono do prac, powołano komitet budowy kościoła, na którego czele stanął arcybiskup warszawski Wincenty Popiel. Nowy kościół miał być zlokalizowany na działce stojącej nieopodal ulicy Aleksandryjskiej, na placu Konstantynowskim. Lokalizacja ta w przyszłości dała świątyni eksponowane miejsce, przy ważnej ulicy. Plac pod budowę podarowało miasto, które też przeznaczyło na budowę obiektu 200 tys. rubli. W efekcie zbiórki parafianom udało się zebrać 100 tys. rubli (większość tej sumy stanowiła darowizna Aleksandry Potockiej z Wilanowa).
Nowa praska świątynia według założeń postawionych przed projektantem miała być monumentalna – miała górować nad cerkwią, która symbolizowała rosyjskie panowanie nad Wisłą. Konkurs na projekt świątyni ogłoszono w 1887 r. Złożono 25 prac, które od 27 marca do 4 kwietnia były wystawione w sali ratusza warszawskiego. Ostatecznie wyłoniono projekt Józefa Piusa Dziekońskiego. Kamień węgielny pod budowę kościoła wmurowano 13 czerwca 1888 r. Uroczystości przewodniczył bp Popiel. Obecny był też generał-gubernator warszawski Iosif W. Hurko. Dziekoński zaprojektował świątynię neogotycką, odpowiadając tym samym na społeczne zapotrzebowanie na styl narodowy.
Architekt zaproponował świątynię trójnawową w układzie bazylikowym z transeptem. Po bokach wielobocznego prezbiterium umieścił aneksy na rzucie prostokątów. Od południowego wschodu umieszczono kaplicę przedpogrzebową, zaś od południowego zachodu – zakrystię. Bryła świątyni została zaakcentowana pięcioma smukłymi wieżami. Dziekoński zaprojektował dwuwieżową fasadę z trzema portalami. Wieże na rzucie kwadratów w wyższych partiach przechodziły w ośmioboki zwieńczone ceglanymi, ażurowymi hełmami. Dodatkowo dwie ośmioboczne wieże umieszczono po obu stronach prezbiterium. Na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem architekt zaproponował sygnaturkę. Ceglane ażurowe konstrukcje hełmów w międzywojniu zostały rozebrane aż do poziomu zawieszenia dzwonów.
Budowa świątyni nie przebiegała pomyślnie. Najwięcej problemów przysporzył podmokły teren. Wymagało to zastosowania specjalnych fundamentów. Prace przy nich zajęły dwa pierwsze lata budowy kościoła. Niedoskonałość terenu groziła osiadaniem budynku, a w konsekwencji mogła doprowadzić do zawalenia się strzelistych, liczących 75 m wież. Poświęcenie budowanej przez kilkanaście lat świątyni miało miejsce 29 września 1901 r. Było to ważne wydarzenie nie tylko w życiu parafii, lecz także w życiu społecznym mieszkańców ziem dawnej Rzeczypospolitej, czego dowodem były liczne artykuły prasowe poświęcone wydarzeniu. Monumentalny obiekt mógł pomieścić 10 tys. wiernych. Surowość kościoła ożywiały witraże oraz polichromie autorstwa Antoniego Strzałeckiego i Jana Strzałeckiego. Kościół został wysadzony przez Niemców 14 września 1944 r. Dzisiejsza świątynia to rezultat odbudowy, prowadzonej przez Stanisława Marzyńskiego w okresie powojennym.
Od czasu ukończenia budowy kościoła strzeliste wieże obiektu dominowały nie tylko w panoramie Pragi, lecz także – jak było w zamyśle – nad cerkwią. Wzniesienie tej ostatniej świątyni, pw. Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny, było rezultatem napływu ludności rosyjskiej na Pragę. Większość wyznawców prawosławia stanowili urzędnicy pracujący na kolei, liczni wojskowi ze stacjonujących tu pułków rosyjskich oraz kupcy. Wybudowanie obiektu miało niebagatelny wpływ na krajobraz dzielnicy, gmach stanowił dominantę widoczną przez wszystkich przybywających koleją ze wschodu. Cerkiew, zlokalizowana przy ówczesnej ulicy Aleksandryjskiej nr 184, powstała z inicjatywy dyrektora Rządowej Komisji Spraw Wewnętrznych i Wyznań Religijnych, księcia Władimira A. Czerkasskiego. Idea jej wzniesienia uzyskała poparcie namiestnika Królestwa Polskiego hr. Fiodora F. Berga.
Projekt pierwszej na Pradze świątyni prawosławnej sporządził Nikołaj Syczew. Początkowo koncepcja zakładała budowę jednokopułowej budowli z wolnostojącą dzwonnicą. Pierwotny plan został zmieniony w Petersburgu. Ostatecznie poszerzono korpus i zwieńczono go pięcioma kopułami, z czego centralna symbolizuje Jezusa Chrystusa, zaś cztery mniejsze ewangelistów. Kamień węgielny położono 14 czerwca 1867 r. W końcu 1868 r. obiekt był niemal całkowicie wykończony. Cerkiew poświęcono 29 czerwca 1869 r. Ikona św. Marii Magdaleny do cerkwi praskiej została podarowana przez cesarzową Marię Fiodorownę, żonę cara Aleksandra III. Jak zauważył Piotr Paszkiewicz, poświęcenie cerkwi praskiej św. Marii Magdalenie, czczonej jako równej apostołom i prowadzącej działalność misyjną, miało symboliczne znaczenie w mieście zamieszkanym w przeważającej większości przez katolików.
Cerkiew na planie krzyża greckiego jest orientowana, z wejściem umieszczonym w fasadzie od strony zachodniej. Wieńcząca świątynię centralna kopuła została osadzona na wysokim tamburze, który obiegają wydłużone okna oraz umieszczony ponad nimi gzyms z motywem łuków wygiętych w ośli grzbiet. Wnętrze ozdobiły polichromie, m.in. przedstawienia ostatniej wieczerzy w absydzie czy starotestamentowych proroków we wnętrzu kopuły. Poza tym wnętrze dekorowały przedstawienia ewangelistów i świętych Kościoła prawosławnego. Centralny ikonostas miał trzy rzędy. Po lewej stronie carskich wrót umieszczono przedstawienie Matki Boskiej, proroka Elizjusza i św. Włodzimierza, po prawej – Chrystusa, św. Szczepana i patronkę świątyni św. Marię Magdalenę. W wyższym rzędzie obok usytuowanej nad wrotami sceny Ostatniej Wieczerzy przestawiono Narodziny i Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny z lewej strony oraz Boże Narodzenie i Chrzest Pański z prawej strony. W trzecim rzędzie pośrodku umieszczono przedstawienie Trójcy Świętej, flankowane przez sceny Wniebowstąpienia z lewej i Zmartwychwstania z prawej strony.
Cerkiew Marii Magdaleny nie była jedyną praską świątynią prawosławną. Na północ od niej przy ulicy Targowej wybudowano cerkiew garnizonową dla – wchodzącego w skład 48 Rezerwowej Brygady Piechoty – Biłgorajskiego Rezerwowego Pułku Piechoty. Świątynia ta powstała poprzez dobudowanie do budynku koszarowego od strony ulicy Targowej pięciokątnej przybudówki zwieńczonej kopułą. Nieopodal budynku koszarowego stała drewniana dzwonnica. Swoje świątynie miały też Węgrowski Rezerwowy Pułk Piechoty oraz 9 Batalion Saperów. W 1897 r. poświęcono kaplicę pw. św. Mikołaja na stacji Kolei Nadwiślańskiej Praga. Akt poświęcenia związany był z przyjazdem do Warszawy pary cesarskiej. W kaplicy nie było ikonostasu, jedynie dwie ikony św. Mikołaja i św. Aleksandry, będących patronami cara i cesarzowej. W 1897 r. przy ulicy Stalowej poświęcono cerkiew Okręgowych Warsztatów Artyleryjskich – pw. św. Sergiusza Radoneskiego. Również w 1897 r.– na piętrze Zakładu dla Wdów po Poległych Żołnierzach i Oficerach na rogu ulic Konstantynowskiej (Floriańskiej) i Petersburskiej (Jagiellońskiej), zwanej Wdowim Domem – poświęcono cerkiew pw. Przeświętej Bogurodzicy.
Grupą wyznaniową przez wieki związaną z Pragą, która pozostawiła po sobie wiele pamiątek swej obecności, była społeczność żydowska. Symbolem bytności Żydów na Pradze były nie tylko synagogi, domy modlitwy czy mykwy, lecz także budynki użyteczności publicznej, które obronną ręką wyszły z zawieruchy wojennej i przetrwały do dnia dzisiejszego. „Wielką nieobecną” na mapie żydowskiej Pragi jest dziś synagoga określana przez prasę przedwojenną jako „synagoga na Pradze” bądź „wielka synagoga na Pradze”. Zlokalizowana między ówczesnymi ulicami Petersburską i Szeroką, została zaprojektowana przez Józefa Lessla i ukończona w 1836 r. Synagodze nadano rzadko spotykany na ziemiach polskich kształt rotundy, o średnicy 20 m. W chwili jej wzniesienia społeczność żydowska stanowiła 43% mieszkańców Pragi, liczącej wówczas 3,3 tys. mieszkańców. W latach 1910-1912 obok synagogi powstała mykwa, zaś w okresie 1913-1914 – Gmach Wychowawczy Warszawskiej Gminy Starozakonnych im. Michała Bergsona. W tym ostatnim, zaprojektowanym przez Henryka Stifelmana budynku mieściła się nie tylko szkoła dla dziewcząt i chłopców, ochronka i przytułek dzienny, lecz także synagoga. Nigdy nie zrealizowano natomiast gmachu Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, czyli przytułku dla dzieci opuszczonych, który planowano wybudować w miejscu zajętym później przez kino Praha. Kolejnym obiektem, który miał być wzniesiony w tym miejscu, był Żydowski Dom Akademicki. Ostatecznie stanął on przy ulicy Józefa Sierakowskiego. Znakiem wielowiekowego trwania Żydów na Pradze jest też dom modlitwy na posesji Fajgenblatów przy ulicy Targowej, o którym pierwsze wzmianki odnotowano w 1869 r., a który dzisiaj jest częścią Muzeum Warszawskiej Pragi.
Częścią wielokulturowej Pragi byli także muzułmanie. Jak wspomniano, w 1897 r. na Pradze mieszkało 142 mahometan. Od wieków muzułmanie na ziemiach Rzeczypospolitej i Wielkiego Księstwa Litewskiego cieszyli się wolnością wyznania. Tatarzy osiedlający się na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej asymilowali się z ludnością miejscową, nierzadko tracąc wiele elementów swojej kultury, ale zachowując odrębność religijną. Do Tatarów, będących przez wieki jedynymi wyznawcami Allaha na ziemiach polskich, z czasem dołączali kolejni wyznawcy Islamu, reprezentujący inne pochodzenie etniczne. Zwiększenie liczby mahometan było konsekwencją zaboru części ziem polskich przez Imperium Rosyjskie. W multietnicznej armii rosyjskiej obecnych było wielu muzułmanów. Po upadku powstania listopadowego i przegranej wojnie polsko-rosyjskiej do Warszawy ściągnięto m.in. część jednostki Konnej Pułku Muzułmańskiego pod dowództwem płk. Hassana Bek Agałarowa. W latach 1834-1835 Dawid (Datko) Osipowicz Bebutow wykonał rozkaz Iwana F. Paskiewicza sformowania Zakaukaskiego Pułku Konno-Muzułmańskiego, z którym przeniósł się do Warszawy.
Rozwój przemysłu dawał możliwości muzułmańskim kupcom i rzemieślnikom. Warunki te sprzyjały decyzjom o osiedleniu się nad Wisłą na stałe. Na wzrost intensywności kontaktów z ludnością muzułmańską miał też wpływ rozwój kolejowych połączeń. Jednak napływ ludności muzułmańskiej nigdy nie nabrał masowego charakteru. W Warszawie najczęściej spotykano wyznawców Allaha z terytorium Rosji, głównie z Kaukazu. Przenosili się tu wojskowi, urzędnicy oraz kupcy. W końcu XIX w. muzułmańskie domy modlitwy można było odnaleźć także na lewym brzegu Wisły, np. przy ul. Nowolipie 53, ul. Podwale 10 (ten drugi adres wg Ilustrowanego przewodnika po Warszawie na rok 1892). Do czasu odzyskania przez Polskę niepodległości w Warszawie nie powstał jednak żaden meczet mogący sprostać potrzebom religijnym zamieszkałych tu muzułmanów. Idea wybudowania meczetu powróciła w latach 20. XX w. „Budowa meczetu w stolicy Polski, położonej na granicy dwóch światów, zachodniego i wschodniego, i posiadającej od wielu stuleci swych zasłużonych obywateli wyznania muzułmańskiego, jest sprawą nie tylko słuszną, ale i konieczną” – przekonywał Komitet Budowy Meczetu, powołany do życia 15 lutego 1928 r. Idea budowy uzyskała aprobatę wielu środowisk oraz dwóch kluczowych resortów Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Budowa stanowiła też ważny element w formowaniu stosunków dyplomatycznych Rzeczypospolitej z krajami muzułmańskimi. W 1928 r. muftiat przekazał Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP pismo z prośbą o przydzielenie ternu pod budowę meczetu przy ulicy Klonowej, ale jeszcze w tym samym roku magistrat zaproponował działkę na skrzyżowaniu ówczesnej ulicy Zygmuntowskiej, róg Targowej. Kolejną propozycją był teren parku Praskiego nad Wisłą. Ostatecznie meczet na Pradze nigdy nie powstał. We wrześniu 1929 r. brano pod uwagę plac na terenie szpitala św. Łazarza przy skrzyżowaniu ulic Książęcej i Smolnej oraz tereny przy Krzyckiego na Ochocie. W 1930 r. magistrat zaproponował Komitetowi objęcie placu przy ulicy Tureckiej, a 27 stycznia 1931 r. Komitet wystąpił o przydział placu pod budowę meczetu przy ulicy Krzyckiego – i te starania zostały uwieńczone sukcesem. Jednak brak funduszy oraz wybuch wojny zniweczyły plany budowy meczetu w Warszawie.
BIBLIOGRAFIA
„Biesiada Literacka”, 1901, nr 40
A. Dylewski, Ruda, córka Cwiego. Historia Żydów na warszawskiej Pradze, Warszawa 2018
„Kraj”, 1901, nr 24
A. Majdowski, Stan badań nad twórczością Józefa Dziekońskiego w zakresie architektury sakralnej w 150-lecie urodzin architekta, „Ochrona Zabytków”, 1994, nr 3-4
Odkrywanie warszawskiej Pragi, red. A. Sołtan, Warszawa 2009
Odkrywanie warszawskiej Pragi. 360-lecie nadania praw miejskich, red. Z. Michalczyk, Warszawa 2008
P. Paszkiewicz, Pod berłem Romanowów. Sztuka rosyjska w Warszawie 1815-1915, Warszawa 1991
M. Pilich, Zapomniana cerkiew na Pradze, „Stolica”, 2017, nr 11-12, s. 68-70
„Przegląd Islamski”, 1930, nr 4
„Przegląd Techniczny”, 1887, nr 4
„Przegląd Techniczny”, 1888, nr 5
Warsze-Warszawa. Żydzi w historii miasta 1414-2014, red. P. Fijałkowski, Warszawa 2020
J. Zieliński, Warszawskie synagogi, Łódź 2020
