Autor: Michał Pilich
Interesujący zespół dawnych kapliczek i krzyży znajduje się na najmniej znanym obszarze dzielnicy Targówka, jakim jest Targówek Fabryczny wraz z przyległymi terenami Utraty i Elsnerowa. Odcięty od pozostałych części miasta nasypami kolejowymi, nie stał się miejscem intensywnej zabudowy po II wojnie światowej, jako że przeznaczono go wyłącznie do pełnienia roli dzielnicy przemysłowej. Ostatecznie zamysłu tego nie zrealizowano, a pozbawienie Targówka Fabrycznego miejskich inwestycji spowodowało, że zachował swój specyficzny przedmiejski wizerunek.
Wschodnie tereny Targówka Fabrycznego mają do dziś charakter wręcz wiejski. Na gruntach dawnego folwarku Dotrzyma przetrwał najstarszy obiekt w tej części miasta. Jest to zwieńczona krzyżem słupowa kapliczka u zbiegu ulic Jesiotrowej i Lnianej, na której widnieje m.in. napis „ROK 1862”.
Niegdyś po sąsiedzku znajdował się fort XII (dziś nieistniejący) zwany Antoninów (od pobliskiego folwarku) lub Utrata (od nazwy majątku znajdującego się bliżej Pragi). Powstał w ramach budowy przez władze carskie zewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Warszawa. Został wybudowany pomiędzy 1885 a 1890 r. Fort podlegał rozkazowi z 31 stycznia 1909 r. o likwidacji twierdzy i został rozebrany, a jedynym widocznym śladem jego lokalizacji jest przebieg Kanału Bródnowskiego, częściowo po obrysie fortu. Kanał omijał fort od wschodu i północy. W jego miejscu rośnie dziś las przy ulicy Bardowskiego, na wysokości sztucznego zalewu.
Bardzo blisko kapliczki z 1862 r. stoi, na rogu ulic Jesiotrowej i Swojskiej, metalowy krzyż osadzony na murowanej podstawie, na którym przetrwała niewielka tabliczka z inskrypcją: „BŁOGOSŁAWIEŃSTWO / O PANIE JEZU / CHRYSTE / ZMIŁUJ SIĘ NAD NAMI / I NAD CAŁYM ŚWIATEM / MAŁŻONKOWIE / JAN I SKOLASTYKA SOCHA / 1909 R.”.
Jest to wschodni skraj dawnego Elsnerowa, czyli majątku Józefa Elsnera, muzyka i kompozytora, nauczyciela Fryderyka Chopina. Elsner mieszkał i zmarł w 1856 r. we dworze, który nie zachował się do naszych czasów. Kilkanaście lat temu ustalono, że folwark Józefa Elsnera znajdował się w rejonie dzisiejszej ulicy Nefrytowej, na obecnym Zaciszu. Jesienią 2010 r. przy ul. Nefrytowej 6 odsłonięto skromny pomnik Józefa Elsnera – jest to złamana granitowa kolumna z dedykacją dla: „Józefa Antoniego Elsnera, kompozytora, pedagoga, nauczyciela Fryderyka Chopina”.
Na gruntach tej samej Utraty znajduje się najokazalsza kapliczka zachowana na tym obszarze. Na rogu ulic Zabranieckiej i Księżnej Anny wznosi się blisko siedmiometrowa, trójkondygnacyjna, strzelista konstrukcja, o formach neogotyckich, oblicowana dwukolorową (czerwoną i żółtą) cegłą pochodzącą z pewnością ze znakomitej cegielni Kazimierza Granzowa, która przed ponad wiekiem funkcjonowała na nieodległym Kawęczynie.
Dojście do kapliczki wyłożone jest kilkoma rzędami kwadratowych, monochromatycznych, ryflowanych płytek, zapewne także wyprodukowanych w wytwórni Granzowa. Obiekt stoi za podwójnym ogrodzeniem – wewnętrznym, pierwotnym, dekoracyjnie kutym, oraz zewnętrznym, późniejszym, wykonanym z prostej siatki, ale umocowanej na podporach wykonanych z szyn kolejowych, na których dostrzec można mocno zamalowane już farbą olejną oznaczenia produkcyjne, w tym oznaczenie „1909”. Na najniższej kondygnacji kapliczki znajduje się metalowa tablica z napisem o treści „NA PAMIĄTKĘ JUBILEUSZU / OBCHODZONEGO W DNIU 8 GRUDNIA 1904 ROKU / 50 LETNIEGO NIEPOKALANEGO POCZĘCIA / NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY / R.P. 1905.”. Inskrypcja wskazuje, że kapliczkę ufundowano z okazji 50. rocznicy ogłoszenia przez papieża Piusa IX w 1854 r. dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Marii. Powyżej, w dwóch ażurowych kondygnacjach, umieszczono polichromowane figury Matki Boskiej oraz Chrystusa. Całość wieńczy krzyż z pasyjką.
Ulica Księżnej Anny powstała jako jedna z dróg fortecznych carskiej Twierdzy Warszawa – łączyła fort XI Grochów z fortem XII Antoninów/Utrata. Wskazuje to na niegdysiejsze funkcjonowanie przejazdu pomiędzy dzisiejszym Grochowem i Targówkiem – przejazdu, którego tak bardzo dziś brakuje. Pamiątką po istniejącym tu dawniej przejeździe jest zachowana i najmniej znana z praskich rogatek – Terespolska.
Jest to niewielki, parterowy, ceglany budynek, ukryty przy wybrukowanym, ślepym obecnie początku ulicy, noszący adres ul. Księżnej Anny nr 1. Wciśnięty między tory kolejowe i zabudowania magazynowe, jest słabo widoczny i bardzo mało znany. Powstał krótko po 1891 r., kiedy rozszerzono granice miasta w obrębie Pragi.
Najbardziej miejski charakter ma obszar dzielnicy zlokalizowany na początku ulicy Księcia Ziemowita. Tu właśnie, u zbiegu z ulicą Naczelnikowską, przetrwała murowana kapliczka z ostrołukowymi wykrojami na elewacjach, którą wieńczy wyniosły krzyż z figurą Chrystusa. W niszy znajduje się wizerunek Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, a pod nią napis „ROKU PAŃSKIEGO / 1903”. Całość otacza kute ogrodzenia z dwiema latarniami. Kapliczka miała być ufundowana przez małżonków Walterów z ul. Naczelnikowskiej 44 oraz okolicznych mieszkańców, których nazwiska upamiętniono ponoć w zakopanej pod kapliczką butelce.
