Autor: Adrian Sobieszczański
Konieczność wybudowania nowoczesnego gmachu Urzędu Telekomunikacyjnego w Warszawie była podyktowana rozwojem sieci telegraficznej i telefonicznej w odrodzonej Polsce. W początku lat 20. XX w. Ministerstwo Poczt i Telegrafów rozpoczęło na ziemiach Rzeczypospolitej wznoszenie licznych placówek pocztowych, wyposażonych w nowoczesne urządzenia techniczne.
Nowa warszawska siedziba miała uwzględniać możliwości dalszego rozwoju instytucji w miarę wydłużania linii telekomunikacyjnej – już w trakcie projektowania gmachu zapewniono pewne rezerwy dla przyszłej rozbudowy urządzeń telekomunikacyjnych.
Konkurs na gmach Głównego Państwowego Urzędu Telekomunikacyjnego w Warszawie ogłoszono 26 października 1921 r. Projekt miał uwzględniać hol dla 300 osób i 40 urzędników przy 20 okienkach, salę aparatów, salę z rozmównicami, o 10 kabinach, i poczekalnię dla 30 osób. Poza tym w budynku miała się znaleźć filia urzędu pocztowego, z osobnym wejściem, biura i mieszkania dla dyrektorów, a także pomieszczenia techniczne, garaże i warsztaty.
Pierwszy projekt sporządził w 1928 r. Tadeusz Tołwiński. Gmach miał stanąć na działce należącej do Skarbu Państwa, przy zbiegu ulic Poznańskiej i Nowogrodzkiej, o wymiarach 54 × 56 m. Projekt został oceniony pozytywnie. Architekt zaproponował siedmiopiętrowy gmach o wysokości 48 m, przewidując możliwość jego nadbudowy o kolejne piętra. Skrzydło od strony ulicy Poznańskiej miało mieścić telefon, zaś od strony ulicy Nowogrodzkiej – telegraf. Ostatecznie projekt Tołwińskiego nie wszedł jednak w fazę wykonawczą.
Wdrożony do realizacji projekt gmachu Urzędu Telekomunikacyjnego został stworzony przez Juliana Putermana-Sadłowskiego na zlecenie Ministerstwa Poczty i Telegrafu. Puterman był cenionym architektem, współpracującym z Ministerstwem Poczt i Telegrafu. Pierwotnie twórca zaprojektował funkcjonalistyczny wieżowiec o wysokości 76 m, którego makietę zaprezentowano pod koniec 1928 r. w czasopiśmie „Budowniczy”. Ostateczną, dopracowaną makietę można było zobaczyć na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w 1929 r. w pawilonie Ministerstwa Poczt i Telegrafów. W związku z ograniczeniem miejsca główna część gmachu miała mieć wysokość 76 m. Gdyby obiekt został zrealizowany w takiej formie, byłby najwyższym budynkiem w Polsce. Projekt uległ zmianie po pozyskaniu przez Ministerstwo dodatkowej działki od strony ulicy św. Barbary. Pozwoliło to obniżyć gmach, a co za tym idzie – koszty budowy.
Obiekt powstał na terenie dawnego folwarku Świętokrzyskiego, na działkach zajmowanych przez magazyny wełny projektu Leona Karasińskiego (monumentalny zespół składów wełny jeszcze przed 1914 r. został skrócony w związku z planem budowy w tym miejscu siedziby Banku Włościańskiego projektu Piotra Feddersa i Artura Friedmana). Od chwili rozpoczęcia prac aż do 1932 r. budową kierował inż. Karol Bauch, zaś od 1932 r. do jej ukończenia – inż. Piotr Tomaszewski. Elementy metalowe, ramy, kraty, obudowy wind zostały wykonane przez warszawską firmę Henryka Zielezińskiego. Instalacje wodne, kanalizacyjne oraz gazowe zaprojektowała i wykonała firma Drzewiecki i Jeziorański. Konstrukcja gmachu została opracowana przez Waldemara Radlowa, zresztą często współpracującego z Julianem Putermanem. Ministerstwo korzystało też z pomocy swojego stałego doradcy w kwestiach konstrukcyjnych – Stefana Bryły.
Wzniesiono czteropiętrowy budynek z wyższymi akcentami na rzucie litery L z podstawą od ulicy Nowogrodzkiej. Dłuższe skrzydło od Poznańskiej zostało zaakcentowane od południa wyższą częścią. Fragment z klatką schodową od strony ulicy Nowogrodzkiej uzyskał wysokość 31 m. Podwyższona sześciopiętrowa część od ulicy św. Barbary, zamykająca widok od Żurawiej, miała wysokość 42 m. Jednolite skrzydło od ulicy Poznańskiej sięgało 25 m. Julian Puterman od strony ulicy św. Barbary zaprojektował blok mieszkalny dla pracowników i wieżę biurową, będącą najbardziej wyrazistym elementem kompozycji.
Główne wejście dla interesantów ulokowano w narożniku od Poznańskiej i Nowogrodzkiej. Dla obsługi klientów zaprojektowano cztery główne klatki schodowe. Najbardziej reprezentacyjny charakter uzyskała klatka od strony głównego wejścia. Gmach pomieścił następujące sale dla publiczności: salę do przyjmowania depesz i opłat radiofonicznych, salę do przyjmowania opłat telefonicznych i rozmów wraz z rozmównicami publicznymi, salę rozmów międzymiastowych i miejskich, salę pocztową (UP Warszawa 30) z działami listowo-kasowym i paczkowym. W budynku działały także: Szkoła Teletechniczna, mieszcząca się na trzecim piętrze, Muzeum Poczty i Telekomunikacji na piętrach piątym i szóstym oraz biura Departamentu Technicznego Ministerstwa Poczt i Telegrafów. Na czwartym piętrze umieszczono sale wypoczynkowe i stołówkę dla personelu.
Komunikację pionową umożliwiało pięć wind osobowych, w tym jedna w budynku mieszkalnym od strony ulicy św. Barbary. Dodatkowo zainstalowano dwa dźwigi towarowe. Ciekawy system zastosowano w rozmównicach publicznych, gdzie obszerne kabiny, skonstruowane z dwóch warstw blachy żelaznej, pomiędzy którymi znajdowała się izolacja z drobnego żwirku, zaopatrzono w podwójne zamknięcia. Dla wygody użytkowników w każdej kabinie znalazły się fotel skórzany i dwa stoliki.
Funkcjonalistyczny gmach uzyskał bogato wykończone wnętrza, przy których tworzeniu zastosowano trwałe i estetyczne materiały. Najbardziej reprezentacyjny charakter miał parter, przeznaczony głównie dla interesantów. Z głównego holu z antresolą można było przejść do zlokalizowanej po prawej stronie sali telegrafu. Obok umieszczona była sala z rozmównicami międzymiastowymi. Nad przestronnymi salami parteru znajdowały się antresole dla pracowników. Nad wejściem głównym zaprojektowano antresolę i główną klatkę schodową, gdzie dodatkowo znajdował się przeszklony szyb windowy. Dźwigi osobowe w części reprezentacyjnej otrzymały lekkie, nowoczesne obudowy z przeszkleniami osadzonymi w lekkiej konstrukcji. Charakter wnętrz podkreślały stalowe, polerowane balustrady schodów, ażurowe antresole oraz okładziny kamienne ścian i posadzki z okładzinami z kamienia. W części pomieszczeń zastosowano gumę podłogową Ruboleum.
Elewacje gmachu w sferze cokołu pokryto czerwonym piaskowcem, zaś w górnych partiach – wyprawą ze szlachetnego tynku terazzytowego. Najbardziej reprezentacyjny charakter uzyskała strefa wejściowa. Całości wystroju dopełniał dekoracyjny napis w dwóch wierszach, wykonany w metalu: TELEFON MIĘDZYMIASTOWY / TELEGRAF RADIOTELEGRAF, a także prostokątna płycina ze stylizowanym orłem w duchu polskiego art déco. Autorem orła był rzeźbiarz Jan Goliński. Szara sylwetka orła odcina się od tła z czerwonego piaskowca. Sylwetkę tworzą linie pionowe i poziome, półkola oraz trójkąty. Zarówno orła, jak i napis wydzielono gzymsami.
Centrala telegraficzna została przeniesiona do nowego gmachu przy Poznańskiej w 1933 r. Gmach miał ogromne znaczenie nie tylko dla mieszkańców, lecz także dla osób przyjezdnych. Podczas wojny obronnej 1939 r. w Urzędzie Telekomunikacyjnym dyżury telefoniczne pełniły m.in. harcerki. Po wojnie obronnej 1939 r. gmach szybko odbudowano i zmodernizowano. W czasie okupacji niemieckiej od 1939 do 1945 r. budynek Urzędu Telekomunikacyjnego był zajęty przez Niemców, którzy umieścili tu Deutsche Post Osten, czyli Biuro Telefoniczne. Wnętrza wyszły obronną ręką z zawieruchy wojennej, ale w okresie powojennym podczas prowadzonych prac wprowadzano w nich zmiany. Nie pomogło nawet wpisanie obiektu do rejestru zabytków w lipcu 1965 r.
W latach 1959-1962 do gmachu dobudowano wzdłuż ulicy Nowogrodzkiej nowy budynek, projektu Mieczysława Wróbla i Mieczysława Pomianowskiego. Odbiło się to na proporcjach całego założenia. Jednak największe zmiany w wyglądzie obiektu zaszły w latach 80., kiedy na obrzeżu wewnętrznego dziedzińca wystawiono nowy wieżowiec. Dawne wybitne dzieło polskiego modernizmu zostało przytłoczone nowym gmachem i nieodwracalnie zdeformowane.
BIBLIOGRAFIA:
„Architekt”, 1922, nr 3-4.
„Architektura i Budownictwo”, 1929, nr 11-12.
„Budowniczy”, 1929, nr 9.
A. Dybczyńska-Bułyszko, Architektura Warszawy II Rzeczypospolitej, Warszawa 2010.
Narodowy Instytut Dziedzictwa, karta ewidencyjna nr 671, Budynek Urzędu Telekomunikacyjnego w Warszawie [Warszawa, ul. Nowogrodzka 45], oprac. J. Pilch, 2000.
J. Puterman, Gmach Urzędu Telekomunikacyjnego w Warszawie, „Architektura i Budownictwo”, 1934, nr 11.
J. Zieliński, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 1, Warszawa 2007.
J. Zieliński, Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy, t. 13, Warszawa 2007. K. Zajdler, Budowa Gmachu Głównej Stacji Telegraficznej i Telefonicznej w Warszawie, „Przegląd Teletechniczny”, 1928, nr 1.
