Autor: Adrian Sobieszczański
Zdjęcie tytułowe: fasada soboru na kolorowej fotografii opublikowanej w ,,The National Geographic”, 1926, nr 2.
Prawosławna świątynia w centrum miasta miała być symbolem rosyjskiej dominacji nad ziemiami polskimi. Nie brakowało głosów potępiających, które wskazywały, że wybudowanie soboru godziło w powagę Cerkwi, czyniącej ze świątyni narzędzie polityczne. Autorem projektu soboru św. Aleksandra Newskiego, a następnie kierownikiem prac przy budowie był architekt, profesor i rektor Imperialnej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, wydawca magazynu o architekturze „Zodczij” – Leontij Benois.
Obiekt, wzniesiony na planie kwadratu, zwieńczony pięcioma kopułami, z oddzielną dzwonnicą, przypominającą słynną dzwonnicę Iwana Wielkiego na placu Katedralnym Kremla, stanął w samym centrum Warszawy, na placu Saskim. Powstawał w latach 1894-1912 i był uznawany za jedną z najwspanialszych katedr prawosławnych wzniesionych w ostatnich dziesięcioleciach istnienia imperium Romanowów. Inicjatorem budowy był generał-gubernator Warszawy Józef Hurko.
Ołtarz główny poświęcony był Aleksandrowi Newskiemu, ołtarz południowy – św. Mikołajowi Cudotwórcy, zaś północny – św. św. Cyrylowi i Metodemu. Nad wystrojem wnętrz czuwał prof. Nikołaj Pokrowski. Ikonostas, podobnie jak wiele innych elementów wyposażenia, został zaprojektowany przez Benois. Obliczano, że w soborze znajdowało się ok. 10 tys. dzieł sztuki oraz przedmiotów nierzadko posiadających dużą wartość artystyczną. Dzwony dla warszawskiego soboru odlano w ludwisarni Pawła Finlandzkiego w Moskwie. W sumie było ich 14, z czego największy ważył ok. 25 ton i był piątym co do wielkości dzwonem w Imperium Rosyjskim. Koszt powstania świątyni szacuje się na ponad trzy miliony rubli.
Powierzchnie ścian we wnętrzu pokryte były dekoracją malarską wykonaną techniką olejną. W absydzie oraz na filarach zastosowano mozaikę. Bogaty i skomplikowany program ikonograficzny warszawskiego soboru miał za zadanie ukazywać historię Kościoła oraz Cerkwi rosyjskiej. Do najcenniejszych elementów wystroju zaliczano wspomniane mozaiki, których autorami byli wybitni rosyjscy artyści: Wiktor Wasniecow, Wiktor Dimitraszko, Nikołaj Bruni, Nikołaj Koszelew oraz Nikołaj Charłamow. Nad ich wykonaniem czuwał kierownik wydziału mozaiki Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych prof. Pawieł Czistiakow, a powstawały one w pracowni Frołowów, będącej pierwszą prywatną pracownią mozaiki w Rosji. Pracownia została założona przez Aleksandra Frołowa i jego syna Aleksandra Aleksandrowicza Frołowa w 1890 r. Mozaiki dla soboru Aleksandra Newskiego w Warszawie zostały wykonane w latach 1902-1911 przez Władimira Frołowa i asystentów. Należały one do najważniejszych zamówień zrealizowanych przez zakłady Frołowów w tym czasie.
Najbardziej efektownymi były mozaiki umieszczone w absydzie. Wielkoformatowe dzieło powstało według projektów Wiktor Wasniecowa. Artysta w centralnym punkcie umieścił Matkę Boską z Dzieciątkiem. Po obu jej stronach przedstawił postacie w dwóch rzędach – na ziemi i na niebie. W wyższym rzędzie stoją archaniołowie Michał i Gabriel oraz towarzyszące im zastępy anielskie. Dolne rzędy to ród ludzki. Po lewej stronie ukazani zostali przedstawiciele Cerkwi powszechnej, zaś po prawej – Cerkwi rosyjskiej. Szczegóły kompozycji można zobaczyć na szkicu Wasniecowa z 1906 r., znajdującym się obecnie w Państwowej Galerii Trietiakowskiej. Dzieło Wasniecowa było monumentalne. Same twarze Matki Boskiej i Chrystusa miały łącznie wymiary 4 na 4 m. Fragment z wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem znajduje się w ołtarzu katedry w Baranowiczach na Białorusi. Ale z kompozycji tej do naszych czasów przetrwały też mniejsze elementy. W posiadaniu Muzeum Narodowego w Warszawie jest przedstawienie Filipa metropolity Moskwy. Inny fragment, z Piotrem metropolitą, znajduje się w dolnym kościele soboru metropolitalnego Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny na warszawskiej Pradze. Z tej kompozycji pochodzi również fragment mozaiki – z postaciami z dolnego rzędu – przechowywany jest obecnie w gmachu Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej.
Znajdująca się poniżej kompozycja Eucharystia została zaprojektowana również przez Wasniecowa. Szkice powstałe w 1911 r. są dziś własnością Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie. Artysta w centralnej część tej kompozycji przedstawił Chrystusa ubranego w jasne szaty, stojącego pod baldachimem. Chrystus w lewej ręce trzyma kielich, zaś w prawej chleb. Apostołowie ustawieni po lewej i prawej stronie Chrystusa są ukazani w mistycznym rozmodleniu, skupieni na tajemnicy wiary, jaką jest Przemienienie Pańskie. Kompozycja nie zachowała się w całości, jej fragmenty znajdują się w dolnym kościele praskiej cerkwi.
Z zachowanych do dzisiaj projektów wystroju wnętrza soboru Aleksandra Newskiego urzeka przechowywana dzisiaj w Państwowym Muzeum Rosyjskim w Petersburgu kompozycja Wasniecowa przedstawiająca Trójcę Świętą. Była ona przeznaczona do sklepienia absydy, nie zaś, jak podaje się w niektórych opracowania, do wnętrza kopuły.
Projektantem mozaik dla soboru był także Wiktor Dimitraszko. Do jego dzieł należały dwa z czterech przedstawień umieszczonych pierwotnie na filarach świątyni. Na filarze po lewej stronie ołtarza głównego ukazano metropolitę moskiewskiego Aleksego, zaś po prawej św. Józefa Wołockiego – prawosławnego mnicha żyjącego na przełomie XIV i XV w. W przeciwieństwie do Wasniecowa Dimitraszko nie dążył do realizmu historycznego. Ubrał swoje postacie w stroje, które podpowiadała mu wyobraźnia. O walorze mozaik decydowały zarówno projekt, jak i sposób wykonania. Oddanie konceptu projektanta w mozaice wymagało od osoby układającej szczególnych umiejętności technicznych. Układający musiał oddać jak najwięcej szczegółów narysowanych przez autora. Obie kompozycje zachowały się do dzisiaj i przechowywane są w Baranowiczach.
Na granitowych filarach bliżej wejścia umieszczono mozaiki przedstawiające Marię i św. Jerzego, zaprojektowane przez Nikołaja Charłamowa. Był on też autorem kilku innych kompozycji mozaikowych, w tym mandylionu. Charłamow stworzył także projekt dekoracji do środkowej kopuły. Malowidło przedstawiało Chrystusa Pantokratora, otoczonego przez cherubiny. Bożego Syna ukazano w złotej tunice, trzymającego w lewej ręce Ewangelię, prawa zaś dłoń czyni gest błogosławieństwa. Artysta namalował też ikony na miedzi do trzech ikonostasów zaprojektowanych przez Benois oraz był autorem licznych malowideł stanowiących dekoracje świątyni. Jego autorstwa była m.in. Ostatnia Wieczerza nad łukiem głównej absydy.
Mozaiki stanowiły także dekorację zewnętrznych murów świątyni; umieszczono je w tympanonach portali. Na szczególną uwagę zasługiwały te wykonane według projektów Nikołaja Bruniego. „Trzy mozaiki nad drzwiami zachodniej fasady należą do najpiękniejszych w Europie” – pisano w 1926 r. na łamach „The National Geographic”. Nad głównym wejściem umieszczone było przestawienie Chrystusa w otoczeniu aniołów Pan Wszechmogący na swoim tronie z szeregami anielskimi. Najwięcej fragmentów tej kompozycji znajduje się dziś w Baranowiczach, jeden jest też własnością kościoła Najświętszego Zbawiciela w Warszawie – to przedstawienie anioła z dolnej partii kompozycji.
Mozaika w arkadzie po stronie północnej przedstawia Matkę Boską. Artysta ukazał Marię w centrum kompozycji, otoczoną przez anioły. Na mozaice po stronie południowej ukazany został Michał Archanioł w otoczeniu cherubinów, serafinów i innych aniołów. W jego rękach znajduje się wizerunek Chrystusa. Mozaika ta dzisiaj znajduje się w Baranowiczach.
Mozaiki znalazły się też na elewacjach bocznych świątyni. Autorem projektów tych fragmentów wystroju był Nikołaj Koszelew. Po stronie północnej artysta ukazał m.in. kompozycję Deesis. To chrześcijańskie przedstawienie ukazuje Chrystusa, Marię i Jana Chrzciciela. Chrystus trzyma w lewej dłoni otwartą księgę, prawa dłoń jest uniesiona w geście błogosławieństwa. W warszawskim soborze głównej grupie Deesis towarzyszą m.in. apostołowie Słowian – Cyryl i Metody. Od ulicy Królewskiej autor umieścił Chrystusa i klęczącego przed nim patrona świątyni, Aleksandra Newskiego. Wielki książę włodzimierski, a zarazem prawosławny święty przekazuje Chrystusowi model warszawskiego soboru. W dolnych rogach kompozycji umieszczono miniatury dwóch ważnych prawosławnych świątyń: po lewej soboru św. Izaaka w Petersburgu, zaś po prawej soboru Zaśnięcia NMP w Moskwie. Twarz księcia ma prawdopodobnie rysy architekta świątyni Leontija Benois.
Warszawski sobór pełnił swoją funkcję zaledwie trzy lata. Kiedy w 1915 r. Rosjanie opuścili Królestwo Polskie, a Warszawa została zajęta przez wojska niemieckie i austro-węgierskie, świątynię przekształcono w kościół garnizonowy pw. św. Henryka. W 1920 r. przez opinię publiczną przetoczyła się dyskusja, co zrobić z – wtedy – kłopotliwym rosyjskim dziedzictwem. Sobór obrazujący rosyjską dominację nad miastem i przytłaczający jego centrum rusko-bizantyjskimi formami nie pasował do otaczającej go architektury Warszawy. Rozważano dwa różne, radykalne rozwiązania. Pierwszym było pozostawienie soboru w takim stanie, w jakim jest, drugim zaś jego wyburzenie z zastrzeżeniem uratowania zespołów mozaik, których wartość oceniano bardzo wysoko. Trzecim, mało popularnym rozwiązaniem było pozostawienie świątyni, ale z jej przebudowaniem. Zwolennikiem kompromisu był m.in. architekt Stefan Szyller, który opracował rysunek ukazujący możliwości przekształcenia obiektu. Nie był to gotowy projekt ani rozwiązanie, a raczej przyczynek do dyskusji nad możliwością oswojenia architektury budowli. Zaproponowany przez Szyllera wariant zakładał przekomponowanie elewacji zachodniej polegające na nadbudowaniu ściany nad triadą arkad, wyburzenie cebulastych kopuł i zastąpienie ich wspartą na wysokim tamburze kopułą otoczoną attyką, ponadto usunięcie pierwotnego detalu, a w jego miejsce wprowadzenie detalu neorenesansowego. Szyller tworzył swój projekt z myślą o kościele garnizonowym. Jak wielu innych w tym czasie polski architekt zdawał sobie sprawę z jakości form i wykonania różnych fragmentów obiektu. Uważał, że przebudowa soboru uosabiającego rosyjską dominację będzie większym triumfem nad zaborcą niż całkowite wyburzenie. Ostatecznie zdecydowano o rozbiórce świątyni z zachowaniem niektórych elementów. Rozpoczęta na wiosnę 1923 r. rozbiórka soboru zakończyła się wiosną 1926 r.
Literatura:
D.W. Mitiurin, A.R. Sokołow, Sobór Aleksandra Newskiego na placu Saskim – narodziny i zmierzch kolosa, „Stolica”, 2016, nr 10
К. Молчанов, Новый православный собор во имя св. благоверного великого князя Aлександра Невского в Bаршаве, 1894 г. – 1912 г., Варшава 1912
M. Omilanowska, Architekt Stefan Szyller 1857-1933, Warszawa 2008
P. Paszkiewicz, Pod berłem Romanowów. Sztuka rosyjska w Warszawie 1815-1915, Warszawa 1991
H.B. Покровский, Проект размещения живописей в новом православном соборе во имя св. благоверного великого князя Александра Невского в Варшаве, Sankt-Petersburg 1900
J. Zieliński, Plac, Warszawa 2019
