9.2 C
Warszawa
poniedziałek, 14 października, 2024

Osiedle „Przyjaźń”

Autor: Małgorzata Jaworska
Zdjęcie tyutułowe: Osiedle „Przyjaźń”, widok od strony zachodniej, stan w 2022 r. / fot. „Renowacje i Zabytki” / © BSKZ;

Na terenie dawnej wsi Jelonki, która znalazła się w granicach Warszawy w 1951 r., na początku lat pięćdziesiątych XX w. powstało jedno z największych w Polsce osiedli składających się w większej części z budynków drewnianych (jedynie dwa zostały wymurowane). Osiedle otrzymało nazwę „Przyjaźń” i było przeznaczone pierwotnie dla budowniczych Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie.

Przed 1952 r. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich zobowiązał się do budowy na własny koszt Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie (PKiN). Polski rząd miał zapewnić teren pod budowę gmachu, a także teren przeznaczony pod kolonię mieszkaniową dla robotników i inżynierów realizujących prace oraz miejsce pod wzniesienie bazy produkcyjno- składowej. Prace przygotowawcze powierzono przedsiębiorstwu Robót Wydzielonych nr 4 w Warszawie. Projekt urbanistyczny osiedla zlecono Miastoprojektowi Stolica, gdzie prace projektowe prowadził zespół pod kierownictwem Kazimierza Piechotki, wybitnego warszawskiego architekta.

Osiedle o powierzchni około 40 ha przeznaczone dla około 3,5 tys. osób (robotników i kadry inżynierskiej), zostało zlokalizowane na niezabudowanym terenie Jelonek. Lokalizacja ta (w odległości 6 km od placu budowy Pałacu Kultury i Nauki) na obszarze przyłączonym do Warszawy w 1951 r. nie była przypadkowa. W sąsiedztwie kolonii mieszkaniowej wzniesiono bazę produkcyjno-usługową, stanowiącą zaplecze techniczne budowy PKiN prowadzonej przy linii kolejowej zapewniającej sprawny transport materiałów budowlanych. Wyjątkowość Osiedla „Przyjaźń” polegała m.in. na jego samowystarczalnym charakterze, który zapewniały wybudowane na terenie kompleksu obiekty o różnorodnej funkcji i formie.

Początkowo na osiedlu przewidywano realizację 170 domów modułowych (85 pawilonów i 85 domów jednorodzinnych), a także zbudowanie obiektów socjalno-kulturalnych: świetlicy z salą na 500 osób, kina, stołówki, łaźni z natryskami dla 70 osób, ambulatorium, dwóch magazynów, dwóch zakładów fryzjerskich, kotłowni i stadionu sportowego.

Prace rozpoczęto na początku 1952 r., a pierwsze obiekty mieszkalne powstały już na wiosnę, natomiast w maju 1952 r. rozpoczęto budowę obiektów socjalnych: budynku administracyjnego, sklepu, ambulatorium, fryzjerni i łaźni oraz stołówki. Strona polska do sierpnia 1952 r. wybudowała łącznie 67 pawilonów hotelowych oraz 82 domy jednorodzinne, a także ambulatorium, łaźnię i stołówkę dla 400 osób. Strona radziecka zrealizowała natomiast część pawilonów hotelowych i 3 domy jednorodzinne, sklep, budynek administracyjny oraz kotłownię, kino, budynek klubu i lokalnej remizy straży pożarnej, chodniki przy domach jednorodzinnych, betonową drogę do stadionu oraz zbiorniki przeciwpożarowe.

Ostatecznie powstało 85 drewnianych, parterowych pawilonów hotelowych, o jednolitej formie, z których każdy mógł pomieścić 60 robotników. Pawilony o planach zbliżonych do prostokąta zostały przykryte dachami czterospadowymi i pokryte płytami cementowo-azbestowymi. Ściany budynków wykonano z ram prefabrykowanych, ocieplonych watą mineralną i oszalowanych. Każdej z czterech elewacji nadano symetryczną kompozycję. Wejście główne zaakcentowano na elewacji frontowej drewnianą werandą w formie portyku ze zdwojonymi słupami i prostą balustradą. W otwory okienne wstawiono drewniane okna o konstrukcji skrzynkowej, które zaakcentowano prostymi opaskami okiennymi i naczółkami. Wszystkie pawilony mieszkaniowe pierwotnie miały taki sam symetryczny układ wnętrz. Pokoje zostały rozlokowane po obu stronach korytarza, połączonego z centralnie umieszczonym holem ulokowanym na osi wejścia głównego. Łącznie w każdym z pawilonów znajdowało się 14 pokoi, kuchnia, sanitariaty oraz świetlica.

Podobne drewniane obiekty, wykonane w tej samej technologii, zbliżone zewnętrzną formą do pawilonów hotelowych, były również adaptowane do funkcji edukacyjnej, socjalnej i handlowej. Były to m.in.: ambulatorium (budynek nr 92), budynek administracyjny (prawdopodobnie nr 84), sklep (budynek nr 86 i prawdopodobnie 8) oraz późniejsza stołówka, nazywana letnią (budynek nr 60). W jednym z tego rodzaju budynków umieszczono również prawdopodobnie żłobek i przedszkole, a w początkowym okresie funkcjonowania osiedla akademickiego także szkołę.

Na terenie osiedla powstało także 85 drewnianych domów jednorodzinnych o jednakowej formie zewnętrznej. Miały one plan zbliżony do kwadratu, a przekryte były dachem dwuspadowym pokrytym ceramiczną dachówką. Pierwotnie mieli w nich mieszkać pracownicy inżynieryjno- -techniczni. W wyniku prac badawczych prowadzonych przez Dąbrówkę Lipską w 2020 r. udało się ustalić, iż domy te wykonane zostały z prefabrykowanych elementów opatentowanych przez firmę Christoph und Unmack. Firma C&U, założona w 1882 r. z siedzibą w Niesky’m na Górnych Łużycach (Niemcy), działała w branży budownictwa drewnianego, stalowego, a także budowy maszyn, w tym wagonów pociągowych, produkowała m.in. wiejskie i letniskowe domy jednorodzinne z elementów prefabrykowanych w konstrukcji panelowej i blokowej (Tafel- und Blockbauweise). W latach dwudziestych XX w. C&U stało się najważniejszym producentem prefabrykowanych domów drewnianych w Europie. Seria wiejskich domów drewnianych w latach 1945-1949 była przekazana ZSRR w ramach reparacji wojennych.

Dachy domów jednorodzinnych, które znajdują się na terenie Osiedla „Przyjaźń”, zostały pokryte dachówką ceramiczną prawdopodobnie w dwóch typach Press doppelfalzziegel, wyprodukowaną w Aktien Ziegelei Eisenach (zachodnia Turyngia, Niemcy). Pierwotnie powierzchnia mieszkaniowa w tych domach zlokalizowana była jedynie na poziomie parteru, gdzie znajdowały się trzy pokoje, kuchnia i łazienka – poddasze nie było zaadaptowane. Wejście do każdego z budynków prowadziło przez przeszkloną drewnianą werandę, krytą jednospadowym dachem. Ich elewacje zostały pokryte drewnianym szalunkiem o układzie poziomym na wysokości pomieszczeń parteru oraz pionowym na wysokość poddasza. Na każdej z elewacji rozmieszczono symetrycznie otwory okienne, w które wstawiono dwuskrzydłową, sześciodzielną stolarkę okienną, wraz z drewnianymi dwuskrzydłowymi okiennicami o konstrukcji ramowo-płycinowej. Jednoramowe drewniane okna werandy mają podziały odpowiadające stolarce znajdującej się w części mieszkalnej, ale dodatkowo w górnych kwaterach umieszczono ukośne charakterystyczne szprosy.

Obecnie domy jednorodzinne w większości przypadków pomalowane są w odcieniach brązu imitującego kolor drewna, zaś pawilony hotelowe są różnokolorowe. Podczas przeprowadzonych przez Dąbrówkę Lipską prac udało się ustalić na podstawie przekazów prasowych, że oryginalna kolorystyka zabudowy była utrzymana w jasnych kolorach, m.in. jasnoniebieskim, szarym, seledynowym. Uzyskane informacje pozwoliły wstępnie ustalić pierwotną kolorystykę obiektów, która w przyszłości zostanie potwierdzona na podstawie kompleksowych badań kolorystycznych warstw malarskich zachowanych na elewacjach.

Na terenie osiedla oprócz obiektów o funkcji mieszkalnej wybudowano również kilka większych obiektów drewnianych o funkcji socjalno- -kulturalnej, w tym m.in. największy drewniany budynek w Warszawie, czyli budynek mieszczący klub i kino, obecnie nazywany Klubem Karuzela (Osiedle „Przyjaźń” 85), który oprócz rozległego holu i sali kinowo-teatralnej mieścił również szatnię, bufet, sale wykładowe, pokoje biurowe, bibliotekę z czytelnią oraz sale klubowe. Niestety, bardzo mało wiadomo na temat jego powstania. Zgodnie z przyjętym podziałem prac między stroną polską i radziecką w lipcu 1952 r., klub mieli wybudować budowniczowie z ZSRR. Prace rozpoczęto prawdopodobnie w sierpniu, a uruchomiony został w połowie listopada 1952 r.

Budynek wzniesiony w centralnej części osiedla otrzymał plan zbliżony do litery „T”, a wykonano go z prefabrykowanych ram z ryglami, ocieplonych watą mineralną i oszalowanych od zewnątrz pionowymi, heblowanymi, profilowanymi deskami, zaś od wewnątrz deskami nieheblowanymi i suchym tynkiem. Przy budowie tego obiektu wykorzystano konstrukcję zbliżoną do konstrukcji pawilonów hotelowych. Reprezentacyjne wejście główne zostało umieszczone od strony niewielkiego placu po stronie północnej budynku, centralnie pod portykiem opartym na symetrycznie rozmieszczonych sześciu filarach i sześciu półfilarach (o okładzinie imitującej zdwojone filary).

Kolejny wielkogabarytowy obiekt, który pierwotnie mieścił również kino, wybudowano po wschodniej stronie Klubu Karuzela (Osiedle „Przyjaźń” 88). Podobnie jak w przypadku Karuzeli, niewiele wiadomo o budowie kina. Zgodnie z podziałem prac, jego budowa została zrealizowana pod koniec 1952 r. przez stronę radziecką. Wybudowane zostało na planie prostokąta. Jego korpus od strony południowej wykonano w drewnianej konstrukcji ryglowej, natomiast część frontowa, z imponującą oprawą wejścia głównego z ażurowym tympanonem wspartym na sześciu filarach, została wymurowana. W okresie funkcjonowania osiedla akademickiego, czyli po 1955 r., było to jedyne kino w okolicy. Obecnie znajduje się tam sala zabaw pod nazwą „Kolorado”, działająca od co najmniej 20 lat. Obiekt z biegiem czasu był wielokrotnie przekształcany, a także przemalowywany. W 2000 r. zabudowano przestrzeń między filarami w elewacjach bocznych, aby uzyskać dodatkową przestrzeń socjalną.

Poza obiektami mającymi zapewnić edukację i rozrywkę mieszkańcom, na terenie osiedla wzniesiono również dwie drewniane stołówki. Pomiędzy jedną a drugą salą kinową w centralnej części kompleksu na jesieni 1952 r. polscy budowniczowie wybudowali drewnianą stołówkę dla 400 osób (Osiedle „Przyjaźń” 87). Poza tym na terenie osiedla funkcjonowała także tzw. letnia stołówka, wybudowana w typie pawilonu hotelowego (Osiedle „Przyjaźń” 60). W drugiej połowie 1952 r. w centralnej części osiedla powstały również dwa budynki wymurowane z cegły − łaźnia z natryskami dla 70 osób (Osiedle „Przyjaźń” 90) oraz usytuowana bezpośrednio za nią kotłownia (Osiedle „Przyjaźń” 89); obydwa nie były otynkowane. Budynki te wraz z budynkiem przepompowni i trafostacji były jedynymi murowanymi obiektami na terenie osiedla (do lat dziewięćdziesiątych XX w.).

Wszystkie roboty budowlane na terenie Osiedla „Przyjaźń” zostały ukończone w listopadzie 1952 r. Po wzniesieniu Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie osiedle opuścili Rosjanie i w 1955 r. zostało przekazane nieodpłatnie stronie polskiej. W tym samym roku przejęło je Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego na potrzeby pracowników i studentów pięciu warszawskich uczelni: Politechniki, Uniwersytetu, Akademii Medycznej, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego oraz Szkoły Głównej Planowania i Statystyki. Pawilony hotelowe odświeżono, doposażono i przekształcono na akademiki. W pierwszym roku funkcjonowania osiedla akademickiego mieszkało w nim około 2500 studentów. W 1977 r. z powodu konieczności poszerzenia obecnej ul. Powstańców Śląskich wyburzono osiem domów jednorodzinnych i trzy pawilony hotelowe. W latach dziewięćdziesiątych XX w. w północno-zachodniej części osiedla wybudowano trzy akademiki w formie trzy- i czterokondygnacyjnych bloków, które powstały w miejscu wyburzonych w latach osiemdziesiątych XX w. pawilonów hotelowych.

Kompleks budynków przeznaczony pierwotnie dla budowniczych Pałacu Kultury i Nauki wyróżnia się pod wieloma względami. Zarówno jego układ urbanistyczny, jak i architektura obiektów sprawiają, że stanowi on obecnie niezwykle malowniczą historyczną enklawę, usytuowaną pośród typowo miejskiej zabudowy mieszkaniowej Dzielnicy Bemowo.


Artykuł został przygotowany na podstawie wyników projektu badawczego zrealizowanego w 2020 r. przez Dąbrówkę Lipską.
Projekt ten, sfinansowany w ramach stypendium artystycznego m.st. Warszawy, pozwolił po raz pierwszy szczegółowo zbadać historię osiedla.

1 KOMENTARZ

  1. Od 1956 r. w jednym z budynkow studenckich byla szkola podstawowa nr 86. W tym samym czasie uruchomiono przychodnie lekarska, apteke (w jednym z budynkow „profesorskich”), przedszkole i biblioteke naukowa. Kino „Dar” bylo po zachodniej stronie klubu „Karuzela”.

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Proszę wpisać swój komentarz!
Proszę podać swoje imię tutaj

Ułatwienia dostępu