Autor : dr hab. Michał Wardzyński prof. UW
W przetrzebionej dziejowymi zawieruchami Warszawie nie brakuje wybitnych zabytków małej architektury i rzeźb doby późnego baroku i rokoka, związanych z istniejącymi w XVIII w. w stolicy trzema świątyniami o charakterze dworskim, królewskim.
Ich najwyższy, elitarny w skali całej Rzeczypospolitej Obojga Narodów status jest nieraz pomijany lub niemal zapomniany. Tymczasem warto przyjrzeć się mniej znanym zabytkowym świątyniom historycznych przedmieść zachodnich Starej i Nowej Warszawy: franciszkanów reformatów pw. św. Antoniego przy ul. Senatorskiej i kapucynów pw. Przemienienia Pańskiego przy ul. Miodowej. Obie powstały z fundacji królewskiej – odpowiednio Zygmunta III Wazy w 1611 r. (odnowiony w 1623 r.) oraz Jana III Sobieskiego (1676) – jako siedziby nowo sprowadzonych z Italii zakonów, wyspecjalizowanych w misjach wśród innowierców (zwłaszcza ewangelików) oraz w ordynariacie polowym i opiece nad najuboższymi. W obu przypadkach wzniesione klasztory i świątynie zyskały programy ambitniejsze od tych przewidywanych przez konstytucje zakonne, podkreślające śluby ubóstwa. Miało to związek z miejscem i rangą fundacji oraz osobami projektantów. W przypadku pierwszej, murowanej świątyni reformackiej z lat 1668–1679 był to prawdopodobnie nadworny inżynier i architekt z Valsoldy na pograniczu lombardzko-tessyńskim Isidoro Affaitati (1622–1684). Plany kościoła kapucyńskiego przygotowali do 1683 r. równolegle sławny Holender Thieleman van Gameren (Tylman z Gameren) z Utrechtu (1632–1706) oraz Włosi: Augustyn Wincenty Locci (ok. 1640–1732), Valsoldczycy Giuseppe Simone Bellotti (zm. 1709), Isidoro Tommaso Affaitati i Carlo Ceroni.
Kościół reformacki wyposażyli w latach 80. i 90. XVII w. przedstawiciele kilku rodzin zamożnej szlachty, którzy za panowania Jana III Sobieskiego osiągnęli status senatorski, otwierający drogę ku magnaterii: Trach-Gnińscy h. Smok, Skaryszewscy h. Leszczyc i Załuscy h. Junosza. Pozostały po nich pochówki w kryptach oraz cztery pomniki, usytuowane w pierwszej parze kaplic bocznych św. Franciszka Serafickiego i Antoniego Padewskiego oraz na ścianach drugiego przęsła prezbiterium, dzisiaj – ponad portalami wiodącymi do zakrystii i bocznej kaplicy św. Józefa (oba projektu Thielemana van Gameren, z lat 1691–1692, zrealizowane przez warsztaty kamieniarskie w Dębniku pod Krakowem). Dekoracje stiukatorskie w obu kaplicach, od 1945 r. pozbawione uzupełniających je pierwotnie malatur ściennych, wykonał w 1688 r. warsztat Giuseppe Simone Bellottiego, podówczas twórcy planów wspaniałego kościoła Misjonarzy pw. Krzyża Świętego. Zachowany w kaplicy św. Antoniego stiukowy nagrobek Aleksandra Józefa Załuskiego (zm. 1727) i Teresy z Potkańskich, wojewodostwa rawskiego, rodziców sławnych braci biskupów doby oświecenia, założycieli Biblioteki Załuskich (krakowskiego Andrzeja Stanisława Kostki, kijowskiego Józefa Andrzeja i pomocniczego płockiego Marcina), ukazuje ich malarskie portrety w otoczeniu gipsowych personifikacji Historii i Sławy na porfirowym sarkofagu z szumną inskrypcją. Pomnik powstał w latach 1742–1743 według wzorowanego na barokowych koncepcjach francuskich z pocz. XVIII w. projektu lombardzkiego architekta Guida Antonia Longhiego, twórcy wybitnego pielgrzymkowego kościoła Jezuitów w Kobyłce pod Warszawą.
Już w 1735 r., w związku z otwarciem panowania przez Augusta III Sasa i Marię Józefę von Habsburg, rezydujących w sąsiednim Pałacu Saskim, w kościele reformackim utworzono lożę królewską, a koronowani małżonkowie ufundowali tutaj w latach 1752–1753 nowy zespół pięciu rokokowych ołtarzy, zaprojektowanych przez twórców z warszawskiej filii saskiego Bauamtu i wykonanych przez nadwornego rzeźbiarza – Johanna Georga Plerscha (ok. 1700–1774). Nowa, monarsza ranga świątyni reformackiej przyniosła wkrótce hojne dary od stronników królewskich z tzw. partii dworskiej – rodów Szembeków h. własnego, Przebendowskich h. Kuna i Mniszchów h. własnego. Dwie ostatnie rodziny, które miały w pobliżu własne rezydencje – obecnie zabytkowe gmachy Muzeum Niepodległości przy ul. Bielańskiej i ambasady Królestwa Belgii przy ul. Senatorskiej – założyły w kościele reformackim własne mauzolea rodowe, upamiętniając je znakomitej klasy nagrobkami marmurowymi. Sprzed 1740 r. pochodzi czarnomarmurowy, ozdobiony popiersiem z białego marmuru kararyjskiego nagrobek Jana Jerzego Przebendowskiego (1638–1729), podskarbiego wielkiego koronnego, i jego córki Doroty Henrietty, primo voto Radziwiłłowej, secondo voto Bielińskiej (1682–1755), wykonany przez jednego z czołowych rzeźbiarzy Warszawy doby saskiej – Johanna Chrisostomusa Redtlera (zm. 1779). Drugi pomnik – cenotaf – upamiętnia Józefa Wandalina Mniszcha, marszałka wielkiego koronnego (1670–1747), i jego dwie żony: Eleonorę Ogińską (zm. przed 1710) i Konstancję Tarłównę (zm. 1739). Autorem projektu pomnika był architekt Jakub Fontana, a wykonawcą – Plersch. Pierwotnie w pomniku została umieszczona para białomarmurowych owalnych portretów Mniszcha i Ogińskiej, ale po śmierci Tarłówny wdowiec zastąpił własny wizerunek malarskim portretem drugiej żony (obecny to nieudolna kopia skradzionego w latach 60. XX w. oryginału). Jego medalion portretowy znajduje się obecnie w Galerii Rzeźby Polskiej w Łazienkach Królewskich. Do 1945 r. oba pomniki były ozdobione wieloma elementami mosiężnymi – kartuszami herbowymi, główkami geniuszy śmierci i ornamentami. Pojęcie o ich oryginalnym wyglądzie daje inny, powstały w tym samym okresie marmurowo-mosiężny pomnik magnacki w Krasnem na Mazowszu, dedykowany Mariannie z Czarnkowskich Krasińskiej (zm. 1745). Wszystkie omówione nagrobki należą do wąskiej grupy najwybitniejszych dzieł małej architektury i rzeźby sepulkralnej doby późnego baroku i rokoka w całej Rzeczypospolitej.
Kapucyński zespół klasztorny, ufundowany przez króla Jana III jako pomnik chwały oręża polsko-litewskiego, w skrzydle wschodnim (przyulicznym) klasztoru obejmuje prywatny apartament monarszy z biblioteką. Tam też trafiła w końcu 1696 r. trumna z ciałem władcy, któremu z powodów politycznych przyszło czekać tutaj na pochówek na Wawelu aż do koronacji Augusta III Sasa w 1735 r. Z korespondencji królowej wdowy Marii Kazimiery d’Arquien de La Grange (zm. 1715) wiadomo, że zleciła najstarszemu synowi Jakubowi Ludwikowi Sobieskiemu poszukiwanie w Rzeczypospolitej rzeźbiarza, który mógłby zrealizować w kościele kapucyńskim w Warszawie projekt nowej kaplicy-mauzoleum króla, z marmurowym pomnikiem władcy przyozdobionym spiżową statuą konną. Byłby to pierwszy nagrobek królewski od czasu budowy w 1595 r. przez Santiego della Camilla zw. Il Guccim Fiorentinem pomnika Stefana I Batorego w kaplicy Mariackiej krakowskiej katedry. Z uwagi na pogarszającą się w okresie wielkiej wojny północnej pozycję królewiczów Sobieskich w Rzeczypospolitej planu budowy mauzoleum i nagrobka się nie ziściły, natomiast ideę lokalizacji tutaj miejsca upamiętnienia monarchów Rzeczypospolitej podjęto wkrótce po 1733 r. i śmierci Augusta II Mocnego. Artyści związani z warszawskim Bauamtem, kierowani przez architekta Joachima Daniela Jaucha (1688–1754), z udziałem m.in. malarza Johanna Samuela Mocka (ok. 1687–1737), zaprojektowali je od strony północnej, przy pierwszym przęśle korpusu nawowego okazałej, kopułowej kaplicy królewskiej, z dekoracją stiukowo-malarską. Przeznaczyli je na pomieszczenie pomników: serca Jana III i wnętrzności Augusta II. Z tej fazy mauzoleum zachowała się jedynie marmurowo-mosiężna urna ze szczątkami Wettyna i obelisk będący pierwotnie częścią obudowy pomnika i ołtarza komemoratywnego. Pierwotny kształt kaplicy ukazują rysunki przechowywane w Dreźnie.
W końcu lat 50. XVIII w. wzorem omówionego mauzoleum królewskiego pierwszy minister Augusta III Sasa – hr. Heinrich von Brühl (1700–1763) – ufundował tutaj własną kaplicę dedykowaną św. Kajetanowi. O rokokowe stiuki i freski na ścianach i w kopułce kaplicy, znane z rysunków drezdeńskich, zatroszczył się saski malarz Daniel Ernst Pöltz (ok. 1720–1774). Z powodu przedwczesnej śmierci drugiej żony Marii Anny Franciszki z hr. Kolovrathów-Krakowskiey (zm. 1762) ufundował oryginalny w formie wolno stojący pomnik-urnę z czarnego marmuru dębnickiego, uzupełnioną o białomarmurowe rzeźby i mosiężne aplikacje (ok. 1762–1763). Autorem projektu był zapewne Fontana, a wykonawcą – Redtler. Pierwotnie pomnik ten stał na środku kaplicy. Poniżej znajduje się krypta z pochówkami kilkorga członków tego rodu. Dzisiaj, przesunięty do niszy w ścianie zachodniej, stracił sporo części rzeźbiarskich – najpoważniejszym ubytkiem jest brak wymodelowanych ongiś w porcelanie z Miśni baniek mydlanych, wydmuchiwanych przez słonkę przez jedno z puttów. Symbol ten, związany z nowożytnym wanitatywnym motywem literackim – łac. homo bulla (tłum. człowiek jak bańka mydlana), był jednym z najbardziej oryginalnych rozwiązań w całej rzeźbie sepulkralnej w Rzeczypospolitej.
Zaglądamy jeszcze do kościoła Jezuitów Litewskich pw. św. Ignacego Biskupa (ob. Matki Bożej Łaskawej) przy ul. Świętojańskiej, ufundowanego w 1607 r. przez króla Zygmunta III Wazę i służącego w okresie panowania tej szwedzkiej dynastii w Rzeczypospolitej jako prywatny kościół dworski. Tutaj odbywały się chrzty, zaręczyny i pogrzeby oraz inne uroczystości rodziny Wazów. W kaplicy bocznej znajduje się przeniesiony w latach 20. XIX w. z kościoła popijarskiego przy ul. Długiej (ob. katedra polowa Wojska Polskiego) marmurowy nagrobek portalowy Jana Tarły (1684–1750), wojewody lubelskiego i sandomierskiego, jednego z przywódców politycznego stronnictwa hetmańskiego (konserwatywnego). Autorem projektu był najprawdopodobniej ponownie Fontana, a wykonawcami – rzeźbiarze z atelier Plerscha, wspomagani przez kamieniarzy z Chęcin i Dębnika. Po poważnym uszkodzeniu w powstaniu warszawskim i częściowej rekonstrukcji w formie sztucznej ruiny w latach 50. XX w. ostatecznego, chociaż niekompletnego odtworzenia doczekał się dopiero w 2010 r. W kościele pijarskim struktura pomnika ujmowała w prezbiterium wejście do zakrystii i reprezentowała symboliczne w sensie teologii chrześcijańskiej przejście zmarłego przez porta angusta (tzw. ciasne drzwi) ze świata doczesnego do transcendentnego. Ponad portalem umieszczono obelisk z tablicą inskrypcyjną i obeliskiem, na którego tle znalazł się owalny białomarmurowy medalion portretowy zmarłego. Wieńczy go gloryfikujący łuk arkady. Portret otaczają kobiece personifikacji Historii, Wiary (z nieuzupełnioną mosiężną, złoconą monstrancją zdobiącą obelisk) i Sławy w towarzystwie puttów i aniołków.
Kościół jezuicki był też miejscem pochówku magnackiego rodu Bielińskich h. Junosza, którzy w końcu XVII w. na ten cel zagospodarowali boczną kaplicę z manierystycznym ołtarzem odpustowym Krzyża Świętego. Po kasacie i opróżnieniu w latach 20. XIX w. świątyni na cele magazynowe ołtarz z 1626 r., skojarzony ze sławnym gdańskim warsztatem Abrahama van den Blocke’a, trafił do kościoła parafialnego w Lutkówce pod Mszczonowem, natomiast marmurowe nagrobki i epitafia kilku Bielińskich, w tym Kazimierza Ludwika (zm. 1713), marszałka wielkiego koronnego, z jego wybitnym popiersiem z amalgamatu ołowiowo-cynowego autorstwa utalentowanego francuskiego rzeźbiarza Jeana-Josepha Vinache’a z Drezna – do sąsiedniej archikatedry, gdzie podzieliły jej smutny los we wrześniu 1944 r.
Wszystkie omówione kościoły jako świątynie dworskie oraz wskazane dzieła małej architektury i rzeźby komemoratywnej są wyjątkowymi w skali środkowoeuropejskiej i ogólnopolskiej przykładami plastyki XVIII-wiecznej i wszystkie powstały w dwóch konkurencyjnych warsztatach stołecznych – królewskiego rzeźbiarza Johanna Georga Plerscha oraz Johanna Chrisostomusa Redtlera. Ich dzieła, wciąż za mało rozreklamowane na forum międzynarodowym, sięgają wzorami do antycznego i barokowego Rzymu, Wenecji, Wiednia i Pragi czeskiej, wpisując je zarazem w obieg wielkiej sztuki późnonowożytnej Europy łacińskiej.
Wybór literatury:
Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria nowa, t. XI: Miasto Warszawa, red. J.Z. Łoziński, cz. 1: Stare Miasto, oprac. A. Rottermund i in., Warszawa 1993; L. Dunin, Skarby spod gruzów: niektóre zabytki ocalałe w kościołach warszawskich, Warszawa 1958; Sztuka Warszawy, red. M. Karpowicz, Warszawa 1986; A. Bartczakowa, Kościół kapucynów, Warszawa 1982; A.J. Szteinke, Kościół św. Antoniego i klasztor Franciszkanów-Reformatów w Warszawie 1623–1987, Kraków 1990; M Banacka, Załuski i inicjatywy artystyczne, Warszawa 2001; J. Sito, Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej. Modele kariery – formacja artystyczna – organizacja produkcji, Warszawa 2013; J. Sito, Johann Chrisostomus Redtler: rzeźbiarz i entrepreneur w służbie elit władzy Rzeczypospolitej XVIII wieku, Warszawa 2024; H. Osiecka-Samsonowicz, Królewskie egzekwie w warszawskim kościele kapucynów w XVIII wieku, ,,Biuletyn Historii Sztuki”, 83: 2021, nr 3, s. 569–619; M. Wardzyński, Kontynuacja ,,fabryki” i losy zbiorów pałacu w Wilanowie po śmierci króla. Nieznane wilanowskie archiwalia artystyczne z lat 1698–1720 w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego i Archiwum Warszawskiej Prowincji Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów w Zakroczymiu, ,,Studia Wilanowskie”, 28: 2021, s. 99–163.
Artykuł powstał w ramach projektu
STUDEO ET CONSERVO 2025 (XXI edycja),
dofinansowanego ze środków Miasta Stołecznego Warszawy
