Kiedy 4 listopada 1790 r. zakładano cmentarz za okopami dawnej Warszawy, zapewne nikt nie przypuszczał, że stanie się on narodową nekropolią, pomnikiem historii Warszawy, w którym każda epoka będzie się zapisywać na swój sposób. Powstanie nekropolii było związane z wyprowadzaniem cmentarzy z miast i lokowaniem ich poza granicami i wałami miejskimi. Cmentarz założono na ziemi ofiarowanej przez starostę klonowskiego Melchiora Korwina Szymanowskiego. W chwili zakładania zajmował zaledwie 2,6 ha i służył trzem parafiom stołecznym: św. Jana, św. Andrzeja i NMP z Nowego Miasta. Ofiarodawcami i protektorami nowej nekropolii obok samego króla Stanisława Augusta byli biskup Antoni Onufry Okęcki, prymas Kazimierz Poniatowski i Franciszek Ryx. Miało to niebagatelne znaczenie, ponieważ wsparcie inwestycji przez osoby znane i szanowane przełamywało niechęć mieszkańców miasta do cmentarza „w polu”.
Pierwotny cmentarz, chociaż niewielki, bo obejmujący teren kościoła, katakumb oraz kwater 1-18, był zaprojektowany starannie, a – co najważniejsze – na terenie umożliwiającym jego powiększenie. Założenie nekropolii 4 listopada, czyli w dniu, w którym kościół katolicki wspomina biskupa Mediolanu Karola Boromeusza, wiązało się z osobistym nabożeństwem Stanisława Augusta do tego świętego. Z fundacji króla oraz jego brata wzniesiono też kościół pw. św. Karola Boromeusza. W ołtarzu zaprojektowanej przez Domenica Merliniego świątyni umieszczono obraz pędzla Józefa Walla, który oprócz świętego przedstawia także króla Stanisława uwolnionego przez konfederata Jana Kuźmę w nocy z 3 na 4 listopada 1771 r., a więc w dniu kanonicznego wspomnienia świętego.
Cmentarz poświęcono uroczyście 20 maja 1792 r. Jednocześnie powstały katakumby, które przeznaczono na pochówki osób zasłużonych oraz przedstawicieli wybitnych rodów. Warszawska nekropolia szybko się zapełniała, toteż już w 1813 r. powiększono ją po raz pierwszy. Tak rozpoczynała się historia miejsca, które w świadomości Polaków jest nie tylko cmentarzem, lecz także panteonem narodowej historii, przestrzenią, która dobitnie przypomina nam, że ważne jest nie tylko to, dokąd idziemy, ale też – skąd przychodzimy.
